Q. X. Mah kamov, M. Abduvohidov tribotexnikadan amaliy mashgulotlar

! 
2
J
s 6 
7 
a
3.8-rasm.
M etall sirtlam i fretting korroziyada yeyilish m exanizm i:
1 ,2 — tutashuvchi detallar; 3 — yuzalarni tutashgan nuqtalari; 4, 5 — hosil 
b o la y o tg a n m ayda kavemalar; 6 — yoriqlar; 7 — sinib ko'chgan m etall 
b o ‘lakchalar; 8 - qattiq tuzilishli ko'chayotgan b o ‘lakchalar.
Yuklama ortganda nisbiy siljish amplitudasi kamayadigan bikrligi 
yclarli bo'Imagan tutashishiarda dastlab ishqalanish zonasiga kislorod 
oson kirolmagani sababh fretting-korroziyaga xos toliqish korroziyalanish 
jurayoni tez kechadi (3,8-rasm). L-ekin yuklama kritik qiymatga yetganda 
lulashadigan bikrlik buzilib toliqish-korroziyalanish sur’ati pasayadi va 
yu/nlami yopishib qolishi kuchayadi (egri chiziq 
2
ning pasayish zonasi) 
Siljish chastotasining ko'payishi yeyilishni kuchaytiradi, lekin 
m u'lm n ehastotadan so‘ng oksidlanish jarayonining ta ’siri susayganligi 
IK liuii yeyilish tezligini o ‘sishi kamayadi. Tadqiqotlar barcha m etal- 
Iniltii kislorodli m uhit salbiy ta ’sir etishini ko'rsatdi.
(Yv. navbatida fretting-korroziyadan havoda yeyilish vakuum , 
4
iiv 
114
azot va vodorod m uhitlarida yeyilishga nisbatan ko‘p. M asalan,

---

suvda, N a O H eritmasida yeyilish havodagiga nisbatan bir necha 
marta kam bo'ladi. Chunki suyuq muhitda oksidli himoya pardalari 
tez hosil bo‘ ladi, yeyilish mahsulotlari yumshoqroq va qisman tutash 
zonadan suyuq muhit vositasida tashqariga chiqarib tashlanganligi 
uchun abraziv yeyilish sur’ ati pasayadi. Shu sababga ko‘ ra havo 
namligi oshgan sari fretting-korroziyada yeyilish susayadi.
Fretting-korroziyani kamaytirishi uchun suyuq, konistent va 
qattiq moylar ishlatiladi.
Suyuq moy ishqalanuvchi yuzalarni to ‘ liq qoplasa, yuzani kislo- 
roddan himoya qiladi.
Fretting-korroziyaga uchraydigan qismlarda kislorodni kam erita- 
digan, oksidlanishga qarshiligi yuqori, katta bosimlarga chidamli, 
moylash qobilyati yaxshi va vaqt o'tishi bilan xossasini o ‘ zgartirmay- 
digan moylar q o ‘ llanilishi kerak.
Kam qovushqoq (urchuq, transformator kabi) moylar fretting- 
korroziyani kamaytirolmaganligi uchun q o ‘llanilmaydi.
Asosan, V N I I N P -5 0 -l- 4 f tipidagi trikrezilfosfat q o ‘ shimchali 
sintetik diefir moylar va V N I I N P -6 tipidagi sintetik asbob moylari 
ishlatiladi.
Suyuq moylarni ishqalanish zonasida tutib turish qiyin b o‘ lganligi 
uchun ba’zan konsistent moylar biroz suyultirilib q o ‘llaniladi. Kalsiy 
sovun asosli shilinishga qarshi q o ‘shimchali moylar, qattiq metall 
(q o ‘ rg‘ oshin, indiy) va nometall (grafit, molibden disulfidi) moylash 
materiallaridan ham foydalanishi mumkin.
Fretting-korroziyada tutashish tebranma b oig a n i sababli mahalliy 
joylarda oniy temperatura 700-800°C ga qadar ko‘tariladi.
Natijada, yuza qatlam strukturasi o ‘zgaradi, yopishish jarayoni 
faollashadi. Tajribalardan fretting-korroziyadan p o‘ latning yeyilishi 
muhit temperaturasi 50°C dan 150°C ga qadar ko‘tarilganda deyarU 
o ‘zgarmasligi, lekin —140°C ga qadar pasaysa oshishi aniqlangan. Bunga 
sovuqda oksid pardalar m o‘rtligi va gazlaming, jumladan, kislorodning 
ishqalanuvchi yuzalarga adsorbsiyalanishi oshishi sabab deyiladi.
Quruq sharoitda ishlaydigan qismlarda po'latning fretting-korro- 
ziyalanishi uch bosqichda o ‘tadi. Dastlab yuzalar mustahkamlanada, 
so'ng toliqishdan shikastlanish nvmbalari to‘ plana boshlaydi va ni- 
hoyat shikastlangan joylarning buzilishi ro‘ y beradi.

---

Fretting-korroziyadan barcha metall va nometallar ishqalanish 
juftligi tarkibidan qat’ iy nazar turli tarzda shikastlanadilar. Lekin 
materiallaming ba’ zi bir kombinatsiyalarida fretting bardoshroq b o‘ - 
lishligi ham aniqlangan va ishqalanish juftligini quyidagicha olish 
tavsiya etilgan:
- cho‘ yan va cho‘yanni, cho‘yan va zanglamas p o‘ latni molibden 
disulfid bilan moylab;
- toblangan asbobbop p o‘ lat bilan;
- po'latni qalinligi 1,5 mm neylon qopiamali p o‘ lat bilan;
- q o ‘ rg‘ oshinni p o‘lat bilan;
- fosfat qoplamli p o‘ lat, po'lat bilan;
- kumush qoplamli materialni po‘ lat bilan.
3.6.3. FRETTING-KORROZIYAGA QARSHI KURASH
Fretting-korroziyaga qarshi kurashning universal usuli y o ‘q. Biz 
elastik materialli detallar yuk ostida albatta deformatsiyalanishini 
nazarda tutib fretting-korroziyani kamaytirish usullariga asosiy e’tibor 
berishimiz kerak. Bu usullar quyidagilar.
1. Mikrosiljishni kamaytirish.
2. Ishqalanish kuchini kamaytirish.
3.
Siljishni oraliq muhitda o ‘tkazish.
Nisbiy mikrosiljish detalni kerakli tarzda konstruksiyalash (ma- 
salan, g'ildirak gupchagiga o ‘yiq ochib) yoki ishqalanish koeffitsi­
yentini ko‘ paytirish hisobiga kamaytirilishi mumkin. Ishqalanish 
kuchini ko‘paytirish uchun tutashish yuzalarini kamaytirib, bosimni 
ortirish yoki sirtni g'adirroq qilib ishqalanish koeffitsiyentini oshirish 
kerak. Bosimni ortirish siljishni sezilarli darajada kamaytirsagina 
samarali natija olinadi, aks holda butunlay zararli natija olish mum­
kin. Ishqalanish koeffitsiyentini sirt g ‘ adir-budirligini oshirish yoki 
sirtga mis, qalay, kadmiy, kumush pardasini qoplash hisobiga oshirish 
mumkin.
Agarda qism titrashini yo'qotish yoki mikrosiljishini kamaytirish 
imkoni b o‘ lmasa ikkinchi va uchinchi usullardan foydalanish mum­
kin. Y a ’ ni bu holda ishqalaaish kuchini ozaytirish yoki siljishni oraliq

---

muhitdan o‘tkazish kerak. Ishqalanish kuchini ozaytirish uchun bo­
sim va ishqalanish koeffitsiyentini kamaytiriladi. Fretting-korroziya 
sharoitida oddiy moylash materiallari ishqalanish koeffitsiyentiga 
ta’sir etmaydi, chunki chegaraviy moy pardasi to ‘la bo'lmaydi va 
tezda buziladi.
Molibden disuffidi sirt shikastlanishini, fosfatli suv emulsiyasida 
ishlash yoki parafin qoplash ishqalanish kuchini ozaytiradi. Qo‘rg‘o- 
shin va indiyli qoplamalar surilishga qarshilik kam bo'lgan hollarda 
qattiq moylash materiali vazifasini o'taydi. Bu holda siljish asosiy 
materialda bo'lmay qoplangan qatlam ichida sodir bo'ladi, ishqala­
nish kuchi ham kamayadi. Fretting-korroziyaga po'lat-politetraf- 
toretilen yoki po'lat-poliamid juftligi yaxshi qarshilik ko'rsatadi. 
Rezinali qistirmalar ham yaxshi oraliq material hisoblanadi.
Fretting-korroziyaga qarshilikni ishqalanish juftligidagi detaldan 
bittasining qattiqligini oshirish yo‘li bilan ham yaxshilash mumkin. 
Chunonchi, po'lat qattiqligi oshirilganda detallaminig o ‘zaro botishi 
kamayib, yeyilish susayadi, yeyilish mahsulotlarining o'lchami kichik 
bo'lgani uchun ularning abrazivlik ta’siri ham kam bo‘ladi. Sirtlami 
toblanish va azotlash foydali, xromlash esa uning qattiq oksidlari 
yuzani shikastlanganligi sababli zararli hisoblanadi.
3.7. VODORODLI YEYILISH
Detallarda vodorodli yeyilish mavjudligi nisbatan yaqinda avia- 
tsiyada kerosin bilan moylanadigan toblangan po'lat-bronza juftli 
ishqalanish qismlarida aniqlandi. Ya’ni ishqalanish jarayonida po‘lat 
sirti vodorodlashib juda qattiq po'lat zarralari bronza sirtiga o'tishi 
ma’lum bo‘ldi. Keyinchalik bu hoi tormozli qunlmalarda ham 
kuzatildi. Po'lat yoki cho'yandan tayyorlangan tormoz barabanidan 
polimerli friksion kolodka sirtiga zarralar o‘tib yopishadi.
Vodorodli yeyilish suv bilan moylanadigan ishqalanish qismlarida 
va titan hamda titan qotishmalaridan tayyorlangan detallar mineral 
moy bilan yoq'langanda ham sodir bo'ladi. Vodorodli yeyilish mexa- 
nizmini quyidagicha tushuntirish mumkin, ishqalanish jarayonida 
vodorod moylash materialidan, yonilg'i, suv yoki plastmassadan kato- 
litik va elektrokimyo jarayonlar oqibatida ajralib chiqishi mumkin.

---

Hosil bo‘lgan vodorod metall ichiga singiydi. Ishqalanishda metall 
sirti to'yinganlik darajasiga qarab, vodorodli yeyilish asta-sekin va 
biidaniga sodir bo‘lishi mumkin. Vodorodli yeyilishga moyillik detal 
qo'yilganda yoki galvanik qoplanganda metallda qolgan vodorod 
sababli ham bo‘ladi.
Umuman ishqalanish qismi uchun material tanlanayotganda 
ularmng vodorodlanish darajasini inobatga olish kerak. Po'lat tar- 
kibiga xrom, titan, vanadiy qo‘shilsa vodorodlanish kamayadi, pux- 
talanishda esa aksincha oshadi. Ferritli po'latlar austenitli po'latlarga 
nisbatan oson vodorodlanadi. Tezda parchalanib vodorod ajratadigan 
plastmassalardan imkon boricha foydalanmaslik kerak. Vodorodlanish 
ehtimoli bo'lgan ishqalanish qismlarida ham degidrogenizatsiya- 
lashadigan materialli moylarni ishlatish kerak. Moylarga vodorod 
oson birikadigan xlor atomlari mavjud bo‘lgan kremneoiganik birik- 
malar qo'shish tavsiya etiladi. Vodorodli yeyilishni qismda haroratni, 
sirpanish tezligi va nisbiy bosimni pastlatish hisobiga kamaytirish 
mumkin. vodorodlanadigan po'latli qismlarda ishqalanish zonasiga 
CaF
2
poroshogini kiritilsa ajralib chiqqan vodorod ftor bilan reak- 
siyaga kirishib, H F birikmasini hosil qiladi va vodorodli yeyilish sodir 
bo‘lishining oldini olinadi. Hozir vodorodlanmaydigan friksion plast- 
massalar ishlab chiqilmoqda.
4-LABORATORIYAISHI
1. Ishning nomi: mashina detallarining yeyilish kattaligini aniq-
lash.
2. Ishning maqsadi: Ishqalanish qismlari detallarining yeyilish 
kattaligini mikrometrlash usuli bilan aniqlash.
1. ISHNING NAZARIY ASOSI
Mashinalardan foydalanish davrida uning ishqalanuvchi detallari- 
ning yeyilish miqdorini muntazam aniqlab turish, yeyilish miqdori 
ruxsat etilgan miqdordan ortib ketmasdan turib detallami almashtirish 
yoki tiklash hamda yeyilish tezligini aniqlab olib uni kamaytirish 
tadbirlarini o‘z vaqtida amalga oshirish imkoniyatlarini beradi. Ma’-

---

lumki, yeyilish natijasida detaining chiziqli o ‘lchamlari, hajmi va 
massasi o‘zgaradi. Agarda detaining yeyilishdan oldingi va keyingi 
o‘lchamlari solishtirilsa chiziqli, hajmlari solishtirilsa hajmiy, massa- 
lari solishtirilsa massaviy yeyilish miqdori aniqlanadi. Mashina 
detallarining yeyilish miqdorini mashinani to ‘xtatib yoki to'xtatmas- 
dan aniqlash mumkin.
Yeyilish miqdorini mashinani to ‘xtatib aniqlash mikrometrlash, 
torozilash profilograflash va sun’iy bazalash usullari bilan amalga 
oshiriladi.
Yeyilish miqdorini mashinani to'xtatmasdan aniqlash ishchi 
moddalar sarfi bo'yicha, moy tarkibini tekshirish, radiaktiv izotoplar 
va pnevmatik mikrometrlarni qo'llash usullari bilan bajariladi.
Yeyilish miqdorini aniqlash usuli unga oz vaqt sarflash, qisqa 
vaqt oralig'idagi yeyilishni aniqlay olish, qismni yig'ish va ajratish 
sonini kam bo'lishi hamda oichashning aniqlik darajasi va tannarxiga 
qo‘yilgan talablar asosida o'quv yurtida (korxonada)gi mavjud imko- 
niyatlardan kelib chiqqan holda tanlanadi.
Mikrometrlash usulida yeyilish miqdori chiziqli o‘lchov asboblari 
vositasida aniqlanadi.
Bu usul oddiy, oson va yuzaning turli joylaridagi yeyilishlarni 
umumlashtirish mumkinligi bilan afzallikka ega. Lekin o'lchash as- 
boblaridagi xatolikni kattaligi, qismni har safar ajratish kerakligi kabi 
kamchiliklaiga ega.
Torozilash usulida ishqalanuvchi sirtning umumiy yeyilish 
miqdori, ya’ni yo‘qotilgan massa aniqlanadi.
Bu usul oson va oddiy, nisbatan o‘lchash aniqligi yuqori, lekin 
bu usulda yuzaning alohida joylaridagi yeyilishini aniqlab bo‘lmaydi, 
detalni tortib ko‘rish uchun uni har safar qismdan ajratib olish kerak, 
bu usuldan sirtiga yeyilish mahsulotlari yopishadigan hamda nam 
yoki moyni shimuvchi materialli detallarga nisbatan foydalanib 
bo'lmaydi.
Yeyilish miqdorini moy tarkibi bo‘yicha aniqlash usulida vaqti- 
vaqti bilan ishqalanish qismidan moy olinib uning tarkibidagi yeyilish 
mahsulotlari kimyoviy yoki spektral analiz qilinib tekshiriladi. Bu 
usulda detalni qismdan ajratib olinmaydi hatto qurilmani to‘xtat- 
masdan ham moydan namuna olish imkoniyatlari bo'lishi mumkin,

---