Q. X. Mah kamov, M. Abduvohidov tribotexnikadan amaliy mashgulotlar

lashtiradi. Am m o o'yiqni sirpanish yo‘nalishiga tik diagonal o ‘lchansa 
belgilash osonlashadi. Shuning uchun aylanib sirpanuvchi val-vkla- 
dish, shkiv-kolodka kabi ishqalanuvchi sirtlarda o ‘yiqni tekshi- 
rilayotgan detaining bo ‘ylama o ‘qiga parallel diagonali o'lchanadi. 
Ilgarilanma sirpanuvchi silindr-plunjer kabi ishqalanuvchi sirtlarda 
o ‘yiqni aylana bo'ylab joylashgan diagonali o'lchanadi. Bu holatda 
o‘lchanadigan sirt yoysimonligi inobatga olinsa chiziqli yeyilishni 
quyidagi formulalardan aniqlash mumkin.
Silindr uchun
plunjer uchun
bu yerda, 
R — 
o ‘yiq ochilgan joydagi silindr (plunjer) radiusi, mm.
Ishqalanish sirtlariga yoyli o ‘yiq keskich bilan ochilganda (3.10- 
rasm) yeyilish kattaligi:
bu yerda, /j, 
/2
- o ‘yiqni yeyilishdan oldingi va keyingi uzunliklari, 
mm; r  - o ‘yiqning egrilik radiusi, mm.
Sun’ iy bazalar usulining aniqligi nisbatan yuqori, yeyilish miqdori 
sirtning turli joylari uchun aniqlanishi mumkin, lekin sirt shaklini 
buzilishi, qismni ajratish zarurligi, o 'y iq va iz hosil qilish uchun 
maxsus asboblaming kerakligi, ko‘p vaqt va mehnat talab etishi kabi 
kamchiliklar mavjud.
Mashinani to'xtatmasdan tekshirishni uzluksiz yoki ko'plab marta 
o'tkazish mumkinligi tufayli imkoniyat boricha radiaktiv va spektral 
analiz usullaridan foydalanish kerak. Quyida mashina detallarining 
yeyilish miqdorini aniqlashga doir usullardan ba’zilarini amalda 
bajarish uslubiyoti bilan batafsilroq tanishamiz.
Yeyilish miqdorini chiziqli o ‘lchamni 
0
‘lchash yordamida o ‘ rga- 
nish uchun mashina va qism qismlarga ajratilib, detallarining yeyilgan
( d t - d p
m 
8 R
(3.11)
(3.13)

---

yoxud deformatsiyalangan deb gumon qilingan joylari o ‘lchab ko‘ri- 
ladi. Bu usul detallaming yeyilgan qatlam qalinligi katta b o‘lganda 
qoniqarli natija beradi. Y a ’ ni yeyilgan qalinlik miqdori, o'lchov asbob- 
larining aniqlik darajasidan bir necha bor katta bo‘lishi kerak. Yeyili- 
shini o ‘ lchash orqali aniqlashning, mikrometrlash va sun’iy bazalar 
usullari ko‘proq qo'llaniladi.
3.10-rasm.
Ishqalanish yuzasini yeyilish miqdori va epurasi.
Mikrometrlash usulining mohiyati shundan iboratki, bu usulda 
detal yuzalarining o ‘lchamlari yeyilish jarayonidan oldin va keyin 
o ‘ lchanadi va bu o'lchamlar detaining ishchi chizmasida k o‘ rsatilgan 
nominal o ‘ lchamlar bilan solishtiriladi. Bu usulning aniqlash darajasi 
qo'llaniladigan o ‘lchash asboblarini aniqligi darajasiga qarab 0,01 —
0,005 mm oralig‘ ida b o‘ ladi.
Yeyilish miqdorini aniqlashda o ‘ lchov asboblaridan mikrometrlar, 
shtangensirkullar, nutrometrlar va indikatorlar q o ‘ llaniladi. Yeyilish 
miqdorini aniqlashda ko‘ p holatlarda richaglitishli va tishli mexa- 
nizmli o ‘ lchov asboblaridan foydalaniladi. Bunday o ‘ lchov asbob- 
larining o ‘ lchash aniqligi 0,001 mm gacha b o‘lib, ularning yeyilish 
miqdori 0,01 mm dan ortiq bo‘ ’gan detallarni tekshirishda q o ‘ lla-

---

niladi. Tishli mexanizmli o ‘ lchash asboblariga soat turidagi IC H —1, 
IC H —3, IC H -5 markali indikatorlar kiradi. Yeyilishni sun’ iy tarzda 
jil-vir tosh yoki metall qirqish dastgohi yordamida (imitatsiya qilib) 
hosil qilish ham mumkin.
Ishni bajarish tartibi
1. Tekshiriladigan detalga texnik xarakteristika bering va eng ko‘ p 
yeyilishi mumkin b o‘ lgan yuzasini tanlang.
2. Tekshiriluvchi yuzani detal uzunligi bo‘yicha 5—10 ta teng 
bo‘ laklarga metall lineyka va o ‘tkir temir plastinka bilan ajrating (3.9- 
rasm). Yeyilish imitatsiya qilinadigan bo‘lsa yuzani bo‘ laklarga bo'lish 
detalga ishlov bermasdan oldin amalga oshiriladi va yeyilishdan 
oldingi o ‘lchamlar qayd etib olinadi.
d i
3.1 l-rasm.
Konus piramidali iz b o‘ yicha yeyilish miqdorini 
o'lchash.
3. 
Yeyilish miqdorini o'lchash asbobi tanlanadi, masalan, IC H -3
rusumli indikator. Indikatomi moslamaga o ‘ rnatib tekshiriladigan de­
taining yeyilishdan oldingi o'lchamiga sozlab oling. Agarda detaining 
yeyilishdan oldingi o ‘ lchami noma’ lum bo‘ lsa bu o ‘ lchamni shartli

---

tarzda detaining ishchi chizmasida ko'rsatilgan nominal (ideal) o ‘ l- 
chamiga teng b o ‘ lgan deb qabul qilamiz.
4. Detalni moslamaga o ‘ matib indikator uchini yeyilgan yuzaning 
o ‘ lchanuvchi (belgilangan) qismlariga birin-ketin tekizib yeyilishdan 
oldingi yoki nominal o'lchamidan maksimal (U max) va minimal va 
(U min) chetga chiqishlarning aniqlang va jadvalga yozing.
5. Yuza uzunligi bo‘yicha har bir diametrini quyidagi formula 
bilan aniqlang va natijani jadvalga yozing:
=
+
+
/ = 1- 6 
(3-14.)
bu yerda, D ei va D oi ~  mos tarzda; / — kesimning yeyilishdan keyin 
va yeyilishdan oldingi (yoki nominal) diametri, mm. t/max , va