Qadimda turkiy epigrafik yodgorliklar

1.3 O`RTA OSIYODA TOPILGAN TURKIY BITIGLAR.
Turkiy bitigtoshlar O`rta Osiyoda ko`p topilmagan. Asosan Talas vodiysidan topilgan xolos. Talas bitigtoshlarini topish va jamoatchilikka ma`lum qilishda M.E. Masson 1930 yilda Tereksoyda o`tkazgan arxeologik qazishmalari natijasida urxun – enasoy xarfi shaklidagi ikki qator Yozuv bitilgan tosh topdi. YAna Talasdan 1933 yilda ettita katta – kichik hajmdagi bitigtosh topildi. 60-yillarda ham O`sh viloyatida Batken tumani xududida qabr toshiga bitilgan va qadimgi turk davriga oid bitigtosh ma`lum qilingan.
YOdgorliklarning tarqalishi kengligi ham hozircha muammo bo`lib turibdi. Bu erlarda topilgan Yozuvlar xattotlik maxorati jixatidan turli-tuman, chunki Yozuv keng xalq orasida qo`llangan. Yozuvning yaxshi egallagan odamlarning katta bir guruxi orasida u kengroq qo`llanilgan. Masalan, yirik Urxun yodnomalari xusnixat bilan yozilgan, uning ijodkorlari Yozuv maxoratini egallagan, maktabda maxsus o`qitilgan. Mayada toshlardagi Yozuvlarni bitishda ushbu Yozuv avtorlarining kasb mahorati etishmasligi sezilib turadi,ular xunuk xat bilan yozilgan.
Qadimgi turkiy Yozuvlar tarqalgan o`lkalar orasida O`zbekiston xududlarining ham alohida o`rni bor ekanligi qator topilmalar orasida isbotlanmoqda. Masalan, Farg`ona vodiysidagi Isfaradan topilgan turkiy bitig, A.N. Bernshtam e`lon qilgan Farg`ona turkiy bitigi, Quvada topilgan xum sirtidagi turkiy bitig, S.T. Klyashtorniy o`qigan Farg`onadan topilgan bronza uzugiga yozilgan bitig va boshqalar bu fikrni tasdiqlaydi.
Tadqiqotlar O`zbekiston xududida yashagan yangi turkiy bitiglar topilishiga olib kelmoqda. 1986 yili O`z. FA Arxeologiya instituti tomonidan Andijon viloyatining Marhamat tumanida joylashgan Lunbitepa yodgorligida qazish ishlari boshlandi. Bu yodgorlik maydoni 60x90 metr, balandligi 8 metr keladigan tepa bo`lib, V – VIII asrlarga oid bo`lgan mustahkamlangan qishloq qo`rg`oni edi. Bu erda xayot IX – X asrlarda uzilib qolgan.
Bu yodgorlikda ko`plab ashyoviy dalillar qatori qadimgi turkiy Yozuviga daxldor muxim obida topildi. Bu obida buyi 20 sm.dan sal ortiqroq, qorin qismining keng nuktasi 16 – 17 sm, bo`yin qismi tor xumcha bo`lib, uning og`zi labidan elkasiga birlashuvchi bir yoqlama ushlagich bandi bor. Uning bandi sirtiga pastdan yuqoriga yo`nalgan qadimiy turkiy bitik o`yib tushirilgan.
Bitik idish xumdonda pishirilishidan oldin bitilgan. Bu xumcha yodgorlikning VI – VII asrlarga oid qatlamidan chiqdi. Xumcha bog`ida quyidagi Yozuv mavjud.
1 2 3 4 5 6 7
B
u erdagi birinchi va oltinchi xarflar « k » xarfini ifodalar ekan. Har ikki o`rinda ham xarflar Urxun–Enisey yodgorliklaridagiga qaraganda bir oz farqli. Buni biz bu Yozuv mutaxassis bo`lmagan bir qiziquvchan kishi tomonidan yozilgan bo`lishi mumkin deb izoxlaymiz. To`rtinchi xarf « m » deb o`qilgan. Tunyuquq bitigtoshida shu xarfni birlashtiruvchi chizig`i to`g`ri yozilgan bo`lsa, bu erda qiyaltirib yozilgan. Qolgan harflar nomlanishi quyidagicha: «k, i, a, m, i, k, ch». Turk xatinning tovushlar uyg`unligi (singarmonizm) qonuniga moslashganligi, bu erda so`zlarning qattiq yoki yumshoq o`zakli ekanligini aniqlashga imkon beradi. SHunga asosan fikr yuritadigan bo`lsak, birinchi so`z yumshoq o`zaklidir, chunki u « k » tovushi bilan kelgan. Turkiy so`zlarda bilamizki, ikki unli yonma-yon kelmaydi. Demak, so`z chegarasi ham shu erda bo`ladi: « i » birinchi so`zga, « a » harfi ikkinchi so`zga taalluqli bo`ladi. Beshinchi belgi « i » ning qattiq (variantini) undan keyingi belgi esa yumshoq « k » ni ifodalaydi. «i» oldingi, « k » esa oxirgi so`zga tegishlidir. SHundan kelib chiqib bitigni uch so`zga ajratish mumkin: o`rtadagi qattiq, ikki yondagisi esa yumshoq o`zakli so`zlardir. Endi so`zlrni o`qib chiqishga harakat qilamiz: 1 va 2-xarfi birinchi so`zga birlashadi, ularning oldiga qadimiy turkiy imlo qoidasiga ko`ra tushirib qoldirgan yumshoq «E» tovushini ko`shsak, «eki» - deb o`qish mumkin bo`ladi. Qadimgi turkiy talaffuzda ikki so`zi eki tarzida ishlatilgan. Xarflarning ikkinchi guruxini (a, m, n) «amin» - deb o`qish mumkin. V.Radlovning turkiy loxjalar bo`yicha lug`atida bu so`zga «yashamoq, turmoq, turish, xayot, makon» deya ta`rif berilgan.
So`nggi ikki xarfni « k » va « ch » birlashtirib «xech» yoki «ekach» deb o`qilsa bo`ladi. Mahmud Qoshg`ariyning lug`atida o`z singlisidek qiz «ekach» deb atalgan. YAna bir faraz matndagi «ekach» so`ziga « a » qo`shimchasi qo`shilsa, u jo`nalish kelishigida «egachimga» shaklini oladi. YUqoridagi da`volar asosida ko`zachadagi Yozuvni quyidagicha o`qish mumkin bo`ladi:
Eki amin ekach « a »
Talqinimizni chin bo`lgan takdirda, uning ma`nosi: «Egachimga ikki umr (bersin)», «Egachimning ikki dunyosi obod bo`lsin» degan mazmun anglashiladi.
«Qultegin» bitigtoshi marmardan ishlangan, balandligi 3 m T5~sm, qadinligi 41 sm, tub qismi 1 m 24 sm bulib, yuqoriga tomon torayib borgan. Yodgorlikni rus ziyolisi N. M. Yadriitsev (1842—1894) 1889 yili Mu>ulistonning Qosho Saydam vodiysidagi Quqshin Urxun daryosi qhpfofm-dan toptan. U Ulan-Batordan 400 km janubda Qora Balga-sun shaxri xarobalaridan 40 km shimolda joylashgan.
Yozuvlar ungdan chapga va yuqrridan pastga qarab bitilgan. «Bilgaxoqrn» bitigini xam N. M. Yadrinsevtoptan. U Qultegin bitigtoshidan 1 qm janubi-tarbga urnatilgan, Uning buyi 3 m 45 sm, eni 1 m 72 sm, qdlinligi 72 sm. Bitigtosh agdarilib, uchga bulingan va ayrim satrlari nu-rab, yozuvlari xam zarar qurgan. U 80 satrdan iborat. «Bilga xoqrn» bitiggoshida «Qultegin» bitigtoshidagi 41 satr tak-rorlangan.
Yodgorliklarni butun dunyo turkiyshunoslari ilmiy ji-xatdan urganmoqda. V. Tomson va V. Radlovlardan keyin S. YE. Malov, S. G. Qlyashtorniy, I. V. Stebleva, X Urxun, T. Teqin, Najib Osim, G. Aydarov, uzbek olimlaridan A. Rustamov, F. Abduraxmonov, N. Raxmonovlarurganishgan.
Yodgorliklar xozirgi uzbek tiliga xam bir necha marotaba ugirilgan. A. P. Kdyumov «Qddimiyat obidalari» qitobida, F. Abduraxmonov va A. Rustamovlar «Qddimgi turqiy til» qitoblarida usha yodgorliqlardan namunalar qeltirishgan. \
Runiy yozuvdagi yodgorliqlar faqat toshga bitilgan emas. Ularning qrgozga, turli buyumlarga yozilgan namunalari xam bor. Masalan, «Irqbitigi» («Ta’birnoma») qrgozda yozil­gan. Uni venf olymyGAGSteyn Sharqiy Turqistondagi Dun-xua manzilidan topgan (1907 yil).
Run yozuvlari Talas vodiysidan xam topilgan. U xozirgi Avliyo ota va Taroz shaxri yaqinida bulgan qryalardagi yozuv-lardir.
Shuningdeq, qumu^sh quzachalarga yozilgan runiy yozuvlar Sibir ;ulqasidan xam topilgan. Ermitaj (SanqtchPeter-burg)da saqdanayotgan 2 ta quzacha shu xaqda ma’lumot beradi. 30
Minusinsq muzeyida esa teriga yozilgan runiy bitiglar
mavjud.
Oyna, qayish tuqasi, q.ogozga yozilgan boshqa runiy yozuv­lar xam qupdir.
Turfon (Sharqiy Turqiston)dan Le Qoq yumonidan to­pilgan runiy yozuvlar orasida esqi fors tilidagi bitiq-
lar xam mavjud.
Vena (Avstriya) muzeyida saqdanayotgan oltin idish-to-voqdarda xam runiy yozuvidagi yodgorliqlar bulib, ular baj-noq (pecheneg) tilida yozilgan.
Yogyuchga yozilgan run bitiqlari namunalari Ermitajda saqdanadi.
Yodgorliqlar qaysi mavzularda baxs yuritadi? Bu mavzu-larning badiiy taxlili q,ay tarzda qechadi? Ularning axami-yati nimada? Bu savollarga javob berish uchun bevosita obi-dalar matniga murojaat qilayliq. -^____
Suzni «Tunyuquq.» bitigtoshidan boshlayliq. Tunyuquq.— shaxe nomi. U iqqinchi turq xoq.onligiga asos solgan Elta-rish xoqrnining maslaxatchisi va sarqardasi bulgan.
Tunyuquq «Turq Bilga xoq.on davlatida'bu bitigni yoz-dirdim» deydi. Bilga xo^ch^Eltarish^oqonning^g^i edi.
"Bi'tigtoshdagi votsealar Tunyuquq, tilidan xiqoya q.ili-nadi: «Men—Dono Tunyuq,uq,erurman. Tabgach davlatida tar-biyalandim. Turq xalqi Tabgach davlatiga buysunar edi...»
Sung ana shu daxshatning—turqiylarning uz erqini quldan berib quyishlarining sababi aytiladi: «Turq xalq.i boshboshdoqdiqqa, uzibularchiliqqa, beparvoliqqa yul quydi... uzining xoni bilan birga bulmadi».
Mustamlaqa azobi, uzga xalq, taxqiri yedgorliqda q,isqa va lunda, ammo nixoyatda ta’sirchan tarzda ifodalanadi:
«...Tabgachga taslim bulganligi uchun tangri, ul degan sheqilli, turq xalqi uldi, yuq buldi, tugadi. Turq Sir xalqi yerida birorta xam ypyF qolmadi».
Ana shunday musibat xalqning birlashmogini, yaqdil-liq bilan xaraqat qilmogini taqozo etar edi. Yedgorliqda
31Tunyuquq xalq, yetaqchisi, dono maslaxatchisi, quchli va bo-tir sarqarda sifatida namoyon buladi.
U yetti yuz qishini birlashtirib, «shad» degan unvon oladi. Bu turq xoqonligidagi eng oliy darajadagi unvonlardan biri edi.

Xulosa
XVIII asrda turkiy xalqlar Yozuvlari haqida dastlabki ma`lumotlar paydo bo`ldi. Lekin Yozuvlar qaysi xalqka mansub ekanligi muammoligicha qolaverdi. CHunki bu Yozuvlarni xech kim o`qiy olmadi. 1691 yilda o`z davrining yirik olimi,Moskvadagi Gollandiya elchixonasi a`zolaridan biri Nikolay Vidzen Verxotur shahridan uncha uzoq bo`lmagan joyda noma`lum alifboda yozilgan bitigtoshlarni topdi. N.Vidzenning bu sohaga qiziqishiga Sibir viloyati boshlig`i Golovin sababchi bo`lgan edi. U Sibir bo`ylab sayohat qilib yurganida Ob daryosining o`pirilgan joyidan odam suyaklari saqlangan yog`och quti, kumush boldoq, idishlar topadi. Bu topilmalarni u N.Vidzenga sovg`a qiladi. Lekin bu topilmalar va Yozuvlar qaysi xalqqa tegishli ekanligi noma`lum edi. Oradan 5 yil o`tgach 1696 yilda Tobolslik boyar o`g`li Semen Remezov ham Sibir erlarining haritasini chizayotib , bir punktiga Urxun toshi deb belgi qo`yadi. Noma`lum Yozuv bitilgan bu tosh haritada chegara vazifasini o`tay boshlaydi. Bunday Yozuvlar haqida 1710 yilda asirlikka tushgan shved zobiti Filipp Ioganin Stralanberg to`liqroq ma`lumot beradi. Asirlikda u 13 yil yashab noma`lum Yozuvning jadvalini ham chizib oladi. Uningcha bu Yozuvlar run Yozuvlari deb atala boshlandi. Run deb atalishiga sabab , got Yozuviga tashqi jixatdan o`xshashligidir. Runa - sir ma`nosini bildiradi. Qadimgi olmonlarning run Yozuvi milodiy II-III asrlarda kelib chiqqan .Turkiy Yozuvlar esa G`arbdagi run Yozuvlari paydo bo`lgunga qadar ham mavjud edi.
Turqiy xalqlarning badiiy ijodi moziyning juda qadim qatlamlariga tutashadi. Eramizdan oldingi davrlar-dayoq yunon tarixchilari ajdodlarimiz orasida mavjud bulgan orzaqi ijod namunalari: ertaq, rivoyat va afsonalar xaqida ayrim ma’lumotlarni yozib qrldirishgan. Shuningdeq, era­mizdan oldingi Xitoy tarixchilari x.am turqiylarning uziga xos qushiq, va dostonlari bulganini manbalarda qayd etish-gan.
Turli-tuman tarixiy ma’lumotlarga tayanib turib, Urta Osiyoni eposlar beshigi deb nomlash mumqin buladi. Era-mizgacha bulgan V ayerda yashagan Xerodot Tumaris bilan bog-liq voqealar tafeilotini qeltirgan. Yana bir yunon tarix-chisi Polien esa Shiroq. x,aqidagi afsona mazmunini yozib qrddirgan.
Eramizdan oldingi V asr oxiri, IV asr boshlarida yasha­gan Qtesiy (430—354 y.) \am yana bir rivoyatni yozib qrl-dirgan. Uning ma’lumotlari tarixchi Apellodor (er. oldin­gi I asr) ning «Tarixiy qutubxona» asari orqali yetib kelgan. Bayondan qurinishicha, «Zarina va Straingiya» rivo-yatining mazmuni «Tumaris»rivoyatiga yaq,in qeladi. Bu ri-voyatdagi asosiy motiv qaxramonliq va sevgi-muxdbbatdir. Zarina aslida shaq qabilasi xz'qmdorlaridan biri bulgan. Qaxramonliq, jur’at va jasoratda, mardliq, donishmand-liq, ishbilarmonliqda u boshq,alarga namuna q,ilib qursa-tilgan.
Yana bir afsona Zoriadr va Odatida nomlari bilan 6of-liq,- U yeRDa \am asosiy voqealar qaxramonliq va ishq-mu-xabbat voqeasi asosida rivojlanadi. Bu afsonani eramiz­dan avvalgi IV ayerda yashagan Xoreye Mitilensqiy degan tarixchi yozib qoldirgan. Biroq ularning she’riy yoqi nas-riy yulda yozilgani x.aqida \yech qanday ishoralar yuq-
Bevosita yozma xrlda yetib qelgan eng qadimgi yodgorliq­lar Urxun-Enasoy obidalarida asosan nasr usuli yetaqchi-liq qiladi. Shunga qaramay, urni bilan she’riy nutqning dastlabqi qurtaqlari \am yuq emas. Faqat ularni qadimgi turqiy she’riyatning uziga xos tipi deb baxrlzmoq qeraq. Qadimgi nasriy asarlarning uziga xos xususiyatlari bor. Ularda xrzirgi nayerdagidan farqdi jix.atlar mavjud. ^rxun-Enasoy bitiqlarida voqealarning atroflichatasviri quzga tashlanmaydi. Ular syujetning uziga xosshaqliga ega. Voqea qaxramonlari orasidagi ziddiyatli rux.iy qechinmalar rav-shan namoyon bulmaydi. Ularda tasvirdan qura bayonchiliq yetaq-chiliq qiladi. Bu narsa ularga ogzaqi ijod ayniqsa, afso­na, ertaqlarning ta’siri quchli bulganligini qursatadi. Qultegin, Tunyuquq, Bilga xoqon singari qaxramonlar tas-virida bu x.olat yaqqol quzga tashlanadi.
Qaxramonlar ichqi olami ularning rux.iy dunyosi tasvi-ri xal i ancha sodda tarzda namoyon buladi. Bu mavjud an’ana-lar \amda ijodiy tajribalarning usha davrlardagi xrlati bilan izoxdanadi.
Qadimgi nayerning uziga xos namunalari qatorida «Ol-tin yoruq»ni eslatish mumqin. Uning muallifi Singqu Seli
39Tutungdir. Asar X asrda Beshbaliqda yaratilgan. Beshbaliq.-ning urni xrzirgi Sharqiy Turqistondadir.
Turqiy adabiyetdagi she’riyat ildizlari x.am juda qadim zamonlar zaminiga ulanadi. Bizgacha yetib qelgan qddimiy namunalar orasida Moniy va Budda mux.itida yaratilgan she’-riy parchalar xam bor.
Tangri yaruq, quchlug, bilgaqa yalvarar biz. U'tunur biz Qun, Ay tangriqa. Yashin tengri num qugi Map mani firishtalarq,a.
Ma’nosi: Nurli, qudratli, dono Tangriga yolvoramiz. Quyosh va Oy tangrilariga utinamiz. Yashin tangrisi, yaramish saodati Mor Mani va farishtalarga...
Maxmud Qoshgariy asaridagi badiiy parchalar garchi XI asrda yozib olingan bulsa-da, yaratilish davriga qura qadi-miy davrlarga tegishlidir.
Esqi manbalarda bizgacha ayrim adabiy istilox. (atama) lar xam saqdanib dolgan. Masalan: s^shug atamasi Maxmud Qoshgariy asarida qayd etilgan.
Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Nasimxon Raxmon «Turk xoqonligi» Toshkent, 1993 yil.
   
2. 
   B. Axmyodov «O`zbekiston xalqlari tarixi manbalari»
   
3. 
   Abulg`oziev B. « YAngi topilgan Qadimiy turkiy bitik » O`zbekiston , 1993 yil, 18 iyun.
   
4. 
   M.Isaqov, K.Sodiqov «YAngi topilgan bitig talqini» O`zb.A.S. 1993 yil, 9 iyulg`.
   
5. 
   Ali Kemal Meram “Gu`kturk imparat`rligi” Istanbul, Milliyet – 1974 y.