Qadimgi turkiy adabiy istilohlar

Chiston va lug'z hamda sirli mazmun
Jahon otin Uvaysiy (1789-1850) zamonasining peshqadam ziyolilari mulla Siddiq va Chinni otinlar xonadonida tug‘ilib tarbiya ko‘rganidan yoshligidayoq she’riyatga va maktabdorlikka havas qo‘ydi. Otasi mulla Siddiq madrasani xatm qilgan. Fors-tojik va o‘zbek tillarida she’rlar yozgan. Qur’oni karimni qiyomiga yetkazib qiroat qilganligidan eli uni Hofiz bobo deb e’zozlagan. Onasi Chinni otin ham xat-savodli bo‘lib, maktabdorlik qilgan, qiziga ham yozish va o‘qitishni yoshligidayoq o‘rgatgan. Hatto ba’zi hollarda o‘zi yumush bilan band bo‘lgan kezlarda qiziga xalifalik xizmatini buyurgan. Jahon ana shunday vaziyatda otinlik tajribasini to‘plagan va maktabdorlik hadisini o‘zlashtirib borgan. Xuddi shu faoliyati tufayli elga tanilgan, maktabdorligiga shoiraligi qo‘shilib, Qo‘qon xonligimuzofotida shuhrat qozongan, hatto dovrug‘i Umarxon saroyigacha yetib borgan. Bu hol uni ulkan shoira Nodira bilan yaqinlashuviga yo‘l ochgan.
Uvaysiy eri vafotidan so‘ng Nodira taklifi bilan Qo‘qonga kelgan.

1. 
   Valixonovning shahodaticha, “dastlabki paytlarda shoira haramda yashadi. U haramda “ikki qo‘lini qovushtirib” o‘tirmaydi, balki Nodiraga yaqin kishi bo‘lishidan tashqari, haramdagi qizlar-kanizaklar orasida xat-savod o‘rgatish bilan, ham ilmi musiqiyning amaliy jihatlaridan ta’lim berish bilan shug‘ullandi. Shoira asira shogirdlari qismatiga achinarkan, ularni loaqal jamiyatdagi ana shu mavqelari mohiyatini mulohaza qilib ko‘rishga undabshu asosda ijtimoiy onglarini uyg‘otishni ko‘zlab bir qator chistonlar yozadi.
   

U shogirdlarini mustaqil o‘ylay bilishga, narsa va hodisalarni belgilariga qarab ajrata olish malakalarining shakllanishiga, sezgir va topqir bo‘lishlariga erishmoq yo‘lida izlanarkan, rang-barang mavzularda chistonlar bitib, ta’lim mazmundorligini chuqurlashtiradi, samaradorligini oshiradiki, bu uning maktabdorlik faoliyatida izlanganligini, qolaversa, eski maktablarda o‘z zamonasidagi ta’lim tizimini takomillashtirish yo‘lida ayrim islohotlarni amalga oshira olganligini ko‘rsatadi.
Buni uning chistonlarni yechish jarayonida o‘z shogirdlarida ijtimoiy mushohada va mulohaza yuritish iqtidorini shakllantirishdan iborat niyatida ko‘rish mumkin. Chunonchi, uning anorga bag‘ishlangan chistoni bu jihatdan alohida ahamiyatga ega.Shoira bu chistonni yaratishda Alisher Navoiyning shu nomdagi lug‘zidan ijobiy ilhomlangan, deyish mumkin. “Badoye’ ul bidoya” devoniga kiritilgan bu lug‘z shoirning yoshligi davrida bitilgan:
Ne mijmardur, to‘la axgar, vale ul mijmar andomi.
Erur sun’ ilgidin gohe musaddas, gah musamman ham. Chiqar ravzandin axgari dudiyu bu turfakim, oning O‘tiga dud yo‘qtur, mujmarig‘a balki ravzan ham.
Otu mijmar dema, bor ul sadafkim, durlarin oning Evurdi qonga davroni mus’habid, charxi purfan ham. Agar bu nav’ emas, bas ne uchun barmoq kuchi birla Bo‘shar jismi, oqar qoni, anga majruh o‘lib tan ham.
Nechakim tab’i noridur va lekin me’da norig‘a Berur taskin, muning naf’in topibman voqian man ham.
E’tibor qilinsa, lug‘zda dastlab anorning tashqi va ichki ko‘rinishi tasvirlangan. Ya’ni, anor bamisoli “mijmar”-manqalday bo‘lib, ichi “to‘la axgar”-cho‘g‘. Shakli goho “musaddas”-olti qirrali, goho “musamman”-sakkiz qirrali. Manqallar ham odatda olti yo sakkiz qirrali shaklga ega holatda yasalgan. Biroq bu shunday bir manqalki, laxcha cho‘g‘ining tutuni va shu tutun chiqadigan «ravzan»i -tuynugi yo‘q.