Qadimgi turkiy til va uning taraqqiyot yo`llari (2 soat) Dars rejasi

Egalik.

Birlik
I shaxs: -m, -ыm, -im, -um,- um
II shaxs: -q, -ыq, -iq, -uq, -uq
III shaxs: -cы, -si, -zы, -ы, -i
Ko’plik
I shaxs:-mыz; -miz; -muz; -ыmiz; -umuz
II shaxs: -qыz; -qiz; -ыqыz; -iqiz; -yqyz;-uquz
III shaxs: -sы; -si; -zы; -zi(lar); -ы; -i(lar)

Keliishk. Qadimgi turkiy tilda 7 ta kelishik bo`lgan, ular quyidagilar:

1. 
   Bosh kelishigi. Qadimgi turkiy tilda ham, hozirgi turkiy tillardagidek, bosh kelishik morfologik ko`rsatkichi bo`lmasligi bilan xarakterlanadi.
   

1. 
   Qaratqich kelishigi. qo`shimchasi -nың; -niң; -nyң; -nuң; -naң; -nәң; -ың;
   -iң; -uң; -uң. Masalan; bayыrkunuң, burxanlarnың.
   
2. 
   Tushum kelishigi. –g`;-g;-ыg`;-ig`;-ug`;ug;-әg`;әg;-ы;-n;-ni;-nы qo`shimchalari bilan ifodalangan. Masalan, su (lashkar) -sug (lashkarni);
   tash (tosh) – tashыg` (toshni).
   

1. 
   Vosita kelishigi qo`shimchasi -n; -ыn; -in; -un; -an; -әn. U
   ish-harakatning sodir bo`lgan o`rnini, boshlanish o`rnini, birgalik,
   vosita ma`nolarini ifodalaydi. Masalan, qulqaqыn әshidmәduk – quloq bilan eshitmadik.
   
2. 
   Jo`nalish kelishigi qo`shimchasi -g`aru; -gәru; -qaru; -g`ar;-gәr;
   -ru; -ru; -ra; -rә; -qa; -kә; -g`a; -gә; -ya; -yә; -a; -ә.
   Masalan, og`uzg`aru - og`izga; bizgәru - bizga, uyg`urg`aru, maңar,
   saңar, maru, bәru, ichrә, tag`a.
   
3. 
   O`rin-payt kelishigi. -da; -dә; -ta; -tә. Masalan, tayg`an kәltә
   tiriltim (askar tushurdim).
   
4. 
   Chiqish kelishigi. Chiqish kelishigi qo`shimchalari -dыn; -din; -tыn; -tin; -dan;
   

-dәn; -tan; -tәn. Qadimgi turkiy tilning oxirgi davrlarigi xos
yodnomalarda uchraydi. Әldin, әlkә, balыqdыn, balыqqa, ulushdыn,
ulushqa.
Otlarning yasalishi.
Qadimgi turkiy tilda ot, otlashgan so`z yoki sifatdan ot yasovchi quyidagi qo`shimchalar bor:

1. 
   -chы; -chi qo`shimchasi. Bu qo`shimcha kasb va biror yumush egasini
   bildiruvchi ot yasaydi. Masalan, bediz (naqsh) - bedizchi (naqqosh);
   yog`(aza) - yog`chы (azani boshqaruvchi).
   
2. 
   -lыq; -lik; -luq; -luk qo`shimchasi. Bu qo`shimcha mavhumlik,
   makon va tanovar anglatadi. Masalan, ach (och) - achlыq (ochlik);
   yәmish (meva) – yәmishlik (mevazor).
   

3. 
   -an; -әn qo`shimchasi yetuklikni bildiradi va -an varianti
   qattiq negizga, -әn esa ingichkasiga qo`shiladi: er (er) – eren (mard,
   jangchi); og`ul(bola) - og`lan(o`g`il bola, yigit).
   
4. 
   -qan (-xan); -kәn qo`shimchasi. Bu qo`shimcha laqab, unvon,
   geografik va astronomik nomlar tarkibida uchraydi. Masalan,
   teңgri (tangri) – tәңrikәn (xudojo`y).
   

5. 
   -qaq; -kәk; -g`aq; -gәk qo`shimchasi. Bu qo`shimcha otga
   qo`shilganda, mahdudlik, chegaralanganlik va fe`lga qo`shilganda
   qurol, vosita yoki mubolag`ani bildiradi. Masalan, qach (qoch) - qachqaq
   (qochoq, qochqoq)
   
6. 
   -qu; -ku; -g`u; -gu qo`shimchasi. Mavhumlik ma`nosini
   bildiradi. Inch (tinch) - inchku (tinchlik).
   

7. 
   -tam; -tәm; -dam; -dәm qo`shimchasi. Otdan ot yoki sifat yasaydi.
   er(er) – erdәm (odob, etuklik).
   
8. 
   -tash; -tәsh; -dash; -dәsh qo`shimchasi. Bu qo`shimcha hozirgi o`zbek
   tilidagi -dosh ning o`zidir.
   

qa(idish) - qadash(tug`ishgan).

7. 
   -sh qo`shimchasi.
   

bag`(bog`, boylam) – bag`ыsh (bo`g`in)
10. -suq; -suk qo`shimchasi.
bag`ыr (jigar) – bag`irsuq (ichak)
1в1. -sush; -sush qo`shimchasi. Bu qo`shimcha -sush; -sush qo`shimchasi bilan bir manbaga ega. Chunki turkiy tillarda q(k) -sh mosligi bor. Suv(suv) - suvsush(ayron, go`ja singari ovqatlarning suvi).
12. –m, -im;(ol) - alnm(qarz- qarz berganga nmsbatan)

13. 
    -q; -k; -g`; -g; -`id -ik; -uk; -k. yaz (yomonlik qil) -
    yazuq (yomonlik qil)
    
14. 
    -qыh; -gыn; -kin; -qun; -g`un; -g`un; -kun; -gun. qach(qoch) -
    qachg`ыn (qochqin).
    

Sifat
Predmetning rangini, tusini bildiradi: ala, aq, qara, yeshil, yag`ыz - kulrang.
Predmetning xususiyagini: ar`ig`-toza, sog`u`-sovuq.
Predmetning sifatini va holatini bildiradi: bilgәl - bilimli, quzg`un -botir.
Qiyosiy daraja -rak; -rәk: yigrәk (yaxishroq), artukrak (ortiqrok)
Intensiv forma:
Aqыg` -aqыg` yablaq - juda yomon; aqыg` edir - juda yaxshi.
kәd; kәt kәd qoqul tegurup tыlәqler - juda o`tinchli ko`ngil bilan tilanglar.
tuz - tuz koringsiz - juda yuqori, uig - uig ustunki – eng yuqorisi.
ertingu - ertingu ag`ыr – o`ta og`ir; choq - choq yalыnlыg` - juda otashli.