Qadimgi yunonistonda davlat va huquq 1

Ilotlar - Messiniyaning qullarga aylantirilgan aholisi - davlat mulki bo'lgan. Ular spartaliklar ixtiyoiiga berilib, yerlarida ishlab, hosilning yarmini ularga berganlar (spartaliklar uy xo^vjaliklarida harbiy asirlardan iborat qullardan foydalanganlar). Garchi, Spartada AFmadagi singari qul mehnatini ekspluatatsiya qilish ijtimoiy ishlab chiqarishning asosi bo'lib qolgan bo^vlsada, spartaliklarning jamoa qul egaligi klassik qulchslikdan farq qilgan. Ilotlik qullikning o⁴ziga xos bir shakli bo⁴lgan. Ilotlar amalda o⁴zlarining mustaqil xcrjaliklarini yuritib, qullarga o^vxshab tovar bo⁴lmay, o⁴zlarida qolgan hosilning bir qismini erkin tasarruf etganlar. Ularning iqtisodiy va ijtimoiy holati kryepostnoy dehqonlar holatiga yaqin edi. Shuning uchun ba'zi olimlar ilotlarni qullar etnas, balki kryepostnoylar deb hisoblaydilar. Lekin Sparta quldorlik jamiyatining iqtisodiy jihatdan taraqqiy qilmaganligini, uning xjaligi arxaik ekanligini, jamoa yer egaligi mavjudligini unutmaslik kerak. Ilotlar, shubhasiz, qullar edi, chunki ahvollari boshqa yunon davlatlaridagi qullarning ahvolidan battar edi. Antik mualliflar bu haqda juda ko⁴p gapiradilar. Psevdo-Ksenofont-ning "Politiya"si buni yaqqol tasvirlab beradi.
Ilotlar butunlay huquqsiz bo'lib, Spartalik uni o^vldirishga haqli edi. Bugina emas, har yilda bir marta "kriptiya" degan xunrezlik qilinardi ("kriptiya" -yunoncha "o^vldirish" demakdir). Spartalik yigitlar kechalari birga yigMlib, o^vzlarini tanitmaslik uchun niqob va uzun plashch kiyib ol-ishar, so^vngra ilotlar manziliga ravona bo⁴lishardi. Agar yo'lda ilotlarni uchratib qolishsa, hujum qilib ulami o⁴ldirishardi. Spartaliklar eng yosh va kuchli ilotlarni o'ldirishga harakat qilardilar. Spartaning boshqa aholisidan ajralib turish uchun ilotlar maxsus kiyim, boshlariga esa it terisidan telpak kiyishardi. Armiyada ilotlar yordamchi vazifalarni bajarardilar.
Boshqa yunon davlatlaridagi qullar bilan ilotlar o^vrtasidagi farq shundan iborat ediki, ilotlar xususiy xo'jayinlarga emas, balki butun Sparta jamoasiga qarashli edi, chunki Lakonika ilotlarini qullikka solish davrida spartaliklarda ijtimoiy jamoa munosabatlari hali yo^vqolmagandi. Bundan tashqari, ilotlar o^vz oilalariga ega bolib, tomorqa va yer uchastkalari ajratib qo⁴yilgan. Lekin aslida qaysi spartalik bersa, o⁴shaning mulki hisoblangan. Ilotlar bunday yerlarda o⁴z oilalari bilan yashab va ishlab ho-silning yarmini yer egalariga berganlai'.
Ilotizm doriy qabilalarning Peloponnesni zabt etishi natijasida yuzaga kelgandi. Doriylar tomonidan zabt etilgan Fessaliya va Kritda ham mahalliy aholi qullikka solingan va bu qullik ilotlarning qulligiga o'xshardi.
Ilotlar - qullar mamlakat aholisining asosiy (ko'pchilik) qismini tash­kil etgan. Z.M. Chernilovskiyning ma'lumotlariga qaraganda Spartada 200 raingdan ortiq ilotlar mavjud bo'lgan.⁴⁴
Shunday qilib, Sparta qukhiligining o^vziga xos xususiyatlari mavjud bo'lib, bunga quyidagilarni ko'rsatish mumkin: 1) qullar davlat mulki bcflgan; 2) ular mamlakatning tub fuqarolari bo'lgan va ilgari o'zlariga tegishli, keyin esa spartaliklar o'rtasida taqsimlangan yerlarni ishlaganlar; 3) ular o⁴z uylarida, posyolkalarida yashab, o'zlarini o⁴zlari idora qilganlar; 4) ilotlar spartaliklarga qayta taqsimlangan yerlarda ishlab, hosilning ellik foizini ularga berganlar; 5) ilotlar urashlarda yengil qurol-langan jangcliilar sifatida ishtirok etganlar va erkinliklarini sotib olishlari mumkin bo'lgan.
Peloponnes hududidagi tog'li joylarda yashovchi qabilalar - periyek­lar (qo^v similar) deb atalgan. Ular huquqiy jihatdan spartaliklar va ilotlar oralig'idagi mavqega ega, ular shaxsan erkin bo^vlib, mulkiy huquqiy layo-qat sohibi, lekin siyosiy huquqlardan foydalanmaganlar va maxsus mansabdor shaxslar - garmostlar nazorati об ida edilar. Ular harbiy maj -buriyatlarga ega bo⁴lib, urashlarda og'ir qurollangan jangchilar sifatida ishtirok etishlari lozim edi. Periyeklarning asosiy mashg'uloti - savdo va hunarmandchilik bo^lgan. CTzlarining mavqeiga ko'ra afina meteklariga yaqin turganlar, lekin meteklardan farq qilib, davlatning oliy mansabdor shaxslari tomonidan sudsiz qatl etilishi mumkin edi.
Demak, Sparta aholisining asosiy sinflari - tabaqalari: spartaliklar, ilotlar, periyeklar jamiyatning ijtimoiy bo⁴linishini tashkil etib, Sparta dav-latida tutgan o^vrni yuqoridagicha aniq belgilab qo'yilgan edi.
_ , Spaita boshqarish shakliga ko^ra aristokratik (zo-
1J3V151X * _ ^
dagonlik) davlat edi.Uning tepasida ikkita podsho tur-
gan. Adabiyotlarda ular podsho deb yuritilsa ham, biroq
hallo afina basileyga o^vxshab keng vakolatlarga ega emas edi. "Podsho"

iborasi shartli ravishda ishlatilib, aslida arxagetlar deb atalgan. Arxagetlar hokimiyati urug'-qabila sardorlari hokimiyatidan farq qilib, merosiy bo⁴lgan, lekin bu uni mustahkam bo'lishiga olib kelmagan. Ular asosan kohinlik martabasiga ega bolib, avliyolar hisoblanganlar. Urash vaqtida arxagetlar qcTshinga qo'mondonlik qilganlar. Ular Sparta davlatining oliy aristokratik orgaoi bo^vlmish gerasiya hokimiyatiga ega bo'lganlar. Bugina emas, hatto eforlar, ya'ni Spartadagi barcha muassasalar ustidan nazorat qiluvchi oliy mansabdor shaxslar biron masala xususida so'zlashish uchun podshoni cTz huzurlariga chaqirish huquqiga ega edilar. Agar podsho efor huzuriga kelmasa, uni zo^vrlab olib kelishgan.

Lekin arxagetlar mavqei faxriy bo⁴lib, harbiy oljalardan katta ulush olganlar, qurbonliklar qilganlar, oq-soqollar kengashi tarkibiga kirganlar, butun jamoa uchun ahamiyatga ega bo^vlgan ba'zi ishlar bo'yicha sud ish-larini amalga oshirganlar. Dastlab arxagetlaming harbiy hokimiyati ancha to⁴liq edi. Ularga qo^vshinlar bo^vysungan, harbiy yurishlar vaqtida hayot va o⁴lim huquqidan foydalanganlar, ya'ni jangchilar takdirini hal qila ol­ganlar. Biroq kelajakda ularning harbiy vakolatlari ham ancha cheklangan.
Spartaning davlat tuzumida ibtidoiy jamoa tuzumining ko'pgina qoldiqlari saqlanib qolgan. Spartada xalq yig ini - apella mavjud boMib, unda faqat 30 yoshga to'lgan spartalik erkaklar ishtirok etgan. Unda urash va sulh masalalari hal qilingan, qonunlar qabul qilingan, mansabdor shaxs­lar saylangan, boshqa davlatlar bilan ittifoqlar tuzilgan, arxaget mansabi -ning meros bo⁴lib o4ishi haqidagi masala hal etilgan, urushlar vaqtida arxa-getlardan qaysi birining qo\shinga qo'mondonlik qilishi hal qilingan va hokazo.
Dastlab xalq yig^inlari arxagetlar tomonidan chaqirilgan va ularga arxagetlaming o⁴zlari raislik qilishgan. Xalq yig⁴inida faqat mansabdor shaxslar yoki chet ellik elchilar so'zga chiqishi mumkin edi. Boshqa ishti-rokchilar faqat nutqlarni tinglab, ovoz berishda ishtirok etishgan. Ovoz berish qichqirishlar yo^vli bilan amalga oshirilgan. Agar yig'in ishtirok-chilari kelisha olmasalar, turli tomonlarga tarqab ketishgan. Shunisi ham borki, agar yig'inga oqsoqollardan birortasi kelsagina xalq yig⁴ini ochiq deb hisoblangan. Agar oqsoqollar yig'inni chaqirishga rozi bo'lmay, unga kelmasalar, yig'in ochilmagan. Spaita xalq yig'ini real kuchga ega ЬоЧтау, asosiy davlat masalalarini hal qila olmasdi. Yig'in odatda har oyda chaqirilib turardi. Sparta xalq yig'ini Afina xalq, yig'inidan farq qilib davlat hayotida juda katta o^vrin tutmagan. Ayniqsa, miloddan avvalgi IV asrga kelganda uning ahamiyati juda pasayib ketgandi.
Sparta davlatida kuchli boshqarav organi - gerusiya – oqsoqollar kengashi bcTlgan. U ham arxagetlar va xalq yig'ini singari urag^vdoshlik tashkilotidan meros bo⁴ lib qolgan edi. Gerusiya - "geront" - keksa so^zidan olingan. Unga 60 yoshga yetgan yigirma sakkiz kishi va 30 yo-shga yetgan ikkita podsho kirgan. Agar podsholar yosh bcTlsa, ularning o'rniga qarindoshlaridan boigan vasiylar gerusiyada ishtirok etib, pod-sboning vakolatlarini amalga oshirganlar. Gerontlar gerusiyada umrbod majlis qilganlar. Gerontlardan birontasi o^vlsa, bo'shab qolgan o'rniga yangi geront saylangan. Spartaliklar bu mansabga o⁴z nomzodlarini xalq yig\inida taklif etganlar.
Gerusiya xalq yig⁴inida ko'rilishi lozim bo'lgan masalalarni oldindan kcTrib chiqqan, tashqi munosabatlarni olib borgan. Vaqt o'tishi bilan uning vakolallari kengayib borgan. Agar xalq yig^ini qarorlaridan norozi bo'lsalar, uni tark etganlar va bunday hollarda xalq yig'ini ham tarqalib ketgan. Gerusiya davlatga qarshi jinoyatlarni ham ко⁴rib chiqqan, arxaget-larga qarshi sud jarayonlarini olib borgan.
Yuqorida aytib o4ilganidek, Spartada barcha muassasalar ustidan nazoratni oliy mansabdor shaxslar - eforlar olib borgan. Eforlar Spartada miloddan avvalgi VIII asrda uru"-qabila boshliqlari va urug⁴ aristokratiyasi o'rtasidagi keskin ziddiyatlar natijasida paydo bo'lgan. Urug" aristokra­tiyasi harbiy o'ljalardan katta hissalar olish va erkin jamoachilarni ezish imkoniyatiga ega bo'lib, urug^-qabila boshliqlarining umrbod hokimiyatini ma'lum muddatga saylab qo^yiladigan aristokratlar vakillarining hokimi-yati bilan cheklashga harakat qilganlar. Har yili beshta efor saylanib qo^yiladigan bo^vlgan. Dastlab eforlar go⁴yo arxagetlarning yordamchilari hisoblanganlar va mulkiy nizolar bo^vyicha sud ishlarini amalga oshir­ganlar. Miloddan avvalgi VI asrning o'rtalaridan boshlab eforlar hokimi-yati juda oshgan. Ular arxagetlarni ham o"z nazoratlari ostiga olganlar, yurishlarda arxagetlarni ikkita efor kuzatib borgan. Eforlar gerusiya va xalq yig'inini chaqirish huquqini qo^vlga kiritganlar va ularning faoliyatiga rahbarlik qilib turganlar. Gerusiya bilan birga xalq yig^vinida qabul qili-nadigan o'zlari uchun nomaqbul qarorlami bekor qila olganlar. Spartaning tashqi munosabatlariga rahbarlik qilish, ichki boshqaruvini amalga oshirish funksiyalari ham eforlar qo'liga o'tgan. Eforlar spartaliklarning mavjud tartiblarga rioya etishlarini kuzatib turganlar, ularni sud qilganlar, jazolar tayinlaganlar. Urush va tinchlik e'lon qilish, mansabdor shaxslar faoli-yatini nazorat qilish kabilar ham eforlarga tegishli edi. Lekin bular, albatta, Afinadagidek keng emasdi.
Eforlaming faoliyati amalda nazorat qilinmagan. Ular faqat o^vz voris-lariga hisob berganlar.

Armiva Spartada armiya juda yaxshi tashkil etilgan edi. Spar-

talik erkaklaming hammasi harbiy xizmatga majbur edi. Yuqorida aytib o4ganimizdek, spartaliklar 7 yoshdan 18-20 yoshgacha harbiy ta'lirnni cTrganib, 20 yoshdan 60 yoshgacha armiya xizmatida tu-rishgan. Ilotlar yengil, periyeklar esa og⁴ir qurollanishgan. Frontning ol -dingi qismida ilotlar, periyeklar borgan, ulardan keyin yosh spartaliklar, oxirida 60 yoshgacha boigan keksa kishilar jangga kirishgan. Bu armiya miloddan avvalgi VI-V asrlarda Yunonistonda eng yaxshi tashkil etilgan, intizomli va kuchli armiya bo'lgandi.
Qo⁴shinlar o"n ikkita harbiy qism (lox)ga bo⁴lingan. Lox tepasida loxag turgan. Butun armiyaga qo^mondonlikni podsholar amalga oshir-ganlar. Ularga harbiy ishlarda pol-marxlar yordam bergan.
Armiya tarkibida "Uch yuzta suvoriylar"dan iborat otliq askarlar ham bo^vlib, urush vaqtida podsholarni qoMqlaydigan, tinchlik vaqtlarida esa mamlakat havfsizligini ta'minlaydigan o'ziga xos otliq gvardiyani tashkil etganlar.