Qaraqalpaq ádebiyatí
XIX ÁsIr QArAQALPAQ ÁdeBIyAtÍ
Download 2.13 Mb. Pdf ko'rish
|
Qaraqalpaq adebiyati. 11-klass (2018)
|
1.2. XIX ÁsIr QArAQALPAQ ÁdeBIyAtÍ
Hárqanday xalıqtıń ádebiyatın, onıń kewil múlki bolǵan sóz sheberleri dóretpelerin úyreniw arqalı, sol xalıqtıń tariyxın, siya- siy, sociallıq hám mádeniy jaǵdayların tolıq, anıq, jaqsı biliwge boladı. Sonlıqtan da XIX ásir qaraqalpaq xalqınıń tariyxın, mádeniy turmısın úyreniwge názer salar ekenbiz, usı ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatınıń ullı klassikleri esaplanǵan Kúnxoja, Áji- niyaz, Berdaq, Ótesh shıǵarmaların úyreniwge ayrıqsha itibar beriwimiz kerek. Sebebi, XIX ásirde júz bergen hárqanday wa- qıyalar, tariyxıy jaǵdaylar bul shayırlar dóretpelerinde tolıq sáwlelenbese de, belgili dárejede óziniń baǵdarın, háreketin, epkinin qaldırıp ketpewi múmkin emes. Atap aytsaq, biz XIV — XVIII ásirlerdegi qaraqalpaq ádebiyatınıń eń iri wákilleri bolǵan Soppaslı Sıpıra jıraw, Asan qayǵı, Jiyrenshe sheshen, Dosmámbet jıraw, Jiyen jıraw dóretpelerinen usı ásirlerge tán qaraqalpaq turmısın, milliy ortalıǵın, aymaq mákanların, el basqarıw dúzimin, mádeniyat kórinislerin, ulıwma usı dáwirler- ge tán bolǵan baslı-baslı tariyxıy waqıyalardıń, mısalı, qaraqal- paqlardıń úlken bir toparınıń XIV — XVI ásirlerde Edil-Jayıq boylarında, Altın Orda, Noǵay Ordası quramında bastan keshirgen siyasiy-jámiyetlik, social-ekonomikalıq, mádeniy tur- mısın, Noǵay Ordasınıń ıdırawı menen qaraqalpaqlardıń da ba- sına túsken awır etnikalıq búliniwshilikler aqıbetlerin, XVII — XVIII ásirdegi Túrkistan, Sır boyındaǵı jańa qonısların, usı ásirdiń 20 — 40 jıllarındaǵı jungar-qalmaqlardıń shabıwılları hám túrkiy xanlıqlardıń hákimiyat, jer-suw ushın óz-ara qırqı- sıwları sebepli bul jerlerde de payan tappay, XVIII ásirdiń 50 — 60-jıllarınan ózleriniń negizgi mákanları bolǵan Jańa dárya menen Ámiwdáryanıń tómengi quyarlıǵındaǵı Aral teńizi átiraplarında jasap atırǵan qaraqalpaqlar toparına kelip qosılıw waqıyalarınıń kórkem sáwlelengenin kóretuǵınımızday, XIX ásir- degi qaraqalpaq klassik ádebiyatı wákilleri dóretpelerinen de tek usı ásirdegi qaraqalpaq turmısına tán bolǵan tipik sharayatlar menen waqıyalardıń kórkem tariyxıy sáwlesin kóremiz. Mısalı, XIX ásirdegi qaraqalpaqlarǵa tán siyasiy-jámiyetlik, social-eko- nomikalıq, mádeniy ómir hám usı ásirdiń 20 — 60-jıllar aralı- ǵındaǵı xalıq azatlıq gúresleri hám t.b... Mine bul waqıyalardıń barlıǵı XIX ásirde dóregen kórkem shıǵarmalarda óziniń 62 anıq hám kórkem sáwlesin taptı. Sonlıqtan biz XIX ásirdegi tariyxıy, siyasiy, sociallıq hám mádeniy jaǵdaylardı kórkem sáwlesin sol ásirde jasaǵan, shayšrlar dóretpelerinen izleymiz. Aqırı XIX ásirde jasaǵan ullı klassiklerimiz xalıq tariyxın dóre- tiwge úles qosqan tariyxıy tulǵalar esaplanadı. Olar xalıqtıń basınan keshirgen, keshirip atırǵan tariyxıy, siyasiy, sociallıq hám mádeniy jónelislerdiń birden bir dóretiwshisi, waqıyalardı áwladtan-áwladqa jetkeriwshileri, taratıwshıları hám bárinen beter progressivlik baǵıtta baha beriwshileri bolıp jasadı, reti kel- gende ózleri eline, xalqına jol kórsetip, turmıstı túsindirip bardı. Sonlıqtan da biz bul bapta XIX ásirdegi qaraqalpaq xalqınıń siyasiy, sociallıq hám mádeniy jaǵdayların Berdaq „Ǵarǵabay ulı hám Ótesh Alshınbay ulınıń dóretpeleri mısalında, onı dáwirdiń tariyxı menen baylanıstırıp, salıstırıp úyrenemiz. Download 2.13 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|