Qaraqalpaq ádebiyatí

ÓttI dúnyAdAn
Qulaq salıp tıńlań doslar sózimdi,
Birneshe adamlar ótti dúnyadan,
Anadan tuwǵalı ashpay kózimdi,
Qarańǵı dumanda óttim dúnyadan.

---

92
Qaraqalpaq óz jurtınan búlgende,
Harıp-sharshap jolda biraz ólgende,
Edilden ayrılıp eńirep búlgende,
Túrkistanda babam ótti dúnyadan.
Babam aytar edi sózdiń saltında,
Birneshsheler ótti aldı-artında,
Ata-mákan etip jaylaw jurtında,
Birazları ármanda ótti dúnyadan.
Men óteyin ótkenlerdi ańlatıp,
Azlıǵınan elatımdı aqsatıp,
Zor adamlar xanǵa sózin tıńlatıp,
Zalımlar shalqıdı fanıy dúnyada.
Qarshıǵaday qanatınan qayrılıp,
Júyriklerdey doynaǵınan mayrılıp,
Noǵay bolıp el-jurtınan ayrılıp,
Birazı ármanda ótti dúnyadan.
Jiyen babam sol zamanda er boldı,
Kewili sorlınıń qara jer boldı,
Kemalǵa kelgende ol hám xor boldı,
Hayran bolıp Jiyen ótti dúnyadan.
Jiyen, Berdaq, Kúnxoja hám Ájiniyaz,
Solardıń táriypin, Ótesh sen bir jaz,
Dúnyada ómirdi bular súrdi az,
Árman menen men de ótermen dúnyadan.
Biraq, ólsem ırza bolıń elatım,
Jaylawım jalayır, teńiz suwatım,
Keziriw, Kók Ózek kishi elatım,
Jańa jaylaw xosh, qal sen de Óteshten.
Oylanıń shayırlar aldıńa qarap,
Sóz aytıp xalqıńa jaqtını oylap,
Jarıq nurlı jerler bolsa bar baslap,
Árman menen Ótesh óter dúnyadan.

---

93
1.3. XIX ÁSIRDIŃ AQÍRÍ HÁM XX ÁSIR BASÍNDAǴÍ 
QARAQALPAQ ÁDEBIYATÍ
Bul dáwirde qaraqalpaq xalqı turmısında úlken tariyxıy 
ózgerisler júz berdi. XIX ásir ortalarında Rossiya imperiyası 
Orta Aziya xalıqların jawlap alıwdı baslap, bul siyasiy mapazdı 
1873-jılı Xiywa xanlıǵın alıw menen juwmaqladı. Usıǵan deyin 
Xiywa xanlıǵına qaraslı bolıp kelgen qaraqalpaqlar da Rossiya 
qaramaǵına ótti. Orta Aziyada Qoqan xanlıǵı saplastırılıp, Bu-
xara ámirligi menen Xiywa xanlıǵı óz betinshe sırtqš siyasat júr-
gize almaytuǵın vassal mámleketlerge aylandırıldı. Orta Aziya 
xalıqları basqarıw orayı Tashkentte bolǵan Túrkistan Gene-
ral Gubernatorlıǵına birlestiriledi. Óz gezeginde gubernatorlıq 
oblastlarǵa, wálayatlarǵa, bólimlerge, oyazlšqlarǵa, awıllarǵa 
bólindi. Qaraqalpaqlarda burınǵı biyler, atalıqlar basqaršw dú-
zimi saplastırıldı. Ámiwdáryanıń oń jaǵalıǵındaǵı qaraqalpaqlar 
Sırdárya wálayatınıń Ámiwdárya bólimine (basqarıw orayı 
Petro-Aleksandrovsk, házirgi Tórtkúl qalası), sol jaǵalıǵındaǵı 
qaraqalpaqlar Rossiyanıń vassalı Xiywa xanlıǵına qaraslı boldı. 
Qaraqalpaqlar úlkesinde óndiris xojalıq tarawında ayırım ózge-
risler júz berdi. Tórtkúlde, Shımbayda, Xojelide, Qońıratta rus-
lar járdeminde geypara sanaat kárxanaları, kishigirim zavodlar 
qurıldı. Rossiya sanaatınıń ónimleri turmısta, úy xojalıǵında
kóplep qollanılatuǵın boldı. Degen menen, bunday ózgerisler xa-
lıqtıń sociallıq turmısın hám mádeniy talapların unamlı sheshe 
almadı. Xalıqtıń tómengi qatlamı, jallanba miynet adamları ele 
de qorǵawsız boldı. 
Bul dáwirdegi qaraqalpaq shayırları usınday tariyxıy hám 
ádebiy shárayatlarda jasadı hám dóretiwshilik penen shuǵıllandı.
Shayırlar Sıdıq Toqpan ulı (1857 — 1917), Qazı Máwlik (Máwdit) 
Bekmuxammed ulı (1885 
— 
1950), Ayapbergen Muwsa ulı 
(1880 — 1936), Seyfulǵabit Májit ulı (1869 — 1938), Ábdiqadir 
Bekimbet ulı (1860 — 1930), Omar Súyirbek ulı (1879 — 1929) usı 
dáwir ádebiyatınıń iri tulǵaları esaplandı. Olardıń shıǵarmaları 
tereń jámiyetlik mazmun, joqarı kórkemlikke iye boldı. Xalıq 
arasına keń tarqaldı. Olar sociallıq ádillik, joqarı adamgershilik, 
demokratiyalıq hám aǵartıwshılıq ideyaların jırladı, shıǵarmala-
rında Patsha Rossiyası hákimshiligine narazılıq sezimleri, bir 
pútin qaraqalpaq xalqınıń ekige bólinip, bir jaǵı Rossiyaǵa, bir 

---

94
jaǵı Xiywaǵa qaraslı bolıwınıń xalıq sanasında qalǵan awır izleri, 
xalıqtıń keleshek táǵdiri tuwralı oylar sáwleleniwin taptı.
Ulıwma, XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń basındaǵı qaraqalpaq 
ádebiyatı ózine tán ideyalıq-estetikalıq ózgesheliklerine iye edi. 
Xalıq húrmetine múnásip bolǵan belgili shayırları boldı. Olar 
óz shıǵarmalarında xalıq muńın, sherin, onıń qıyın sociallıq 
jaǵdayların, tariyxıy sharayatlardı kórkem sáwlelendirdi. Sonıń 
ushın da XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń basındaǵı ádebiyat 
ulıwma qaraqalpaq ádebiyatı tariyxınıń belgili bir basqıshı, dá-
wiri sıpatında úyreniledi.