Qaraqalpaq ádebiyatí

OMAr súyIrBeK ULÍ
(1879 — 1922)
XX ásirdiń basındaǵı qaraqalpaq jazba ádebiyatında Omar 
Súyirbek ulınıń dóretiwshiligi belgili orın iyeleydi. Ol 1879-jılı 
Aral teńiziniń qubla betinde «Samay» atawında orta dármiyan 
shańaraqlardıń birinde tuwıladı. Omar shayırdıń ómiri hám dó-
retiwshiligi ótken XX ásirdiń 1940-jıllarınan baslap Kósherbay 
Berdimuratov, Nájim Dáwqaraev, Nawrız Japaqov, Ayımqıl Pir-
nazarovlar tárepinen úyrenile basladı. Shayırdıń ádebiy miy-
rasları 1930-jılları Sádirbay Máwlenov hám Shámshet Xoja-
niyazovlar tárepinen xalıq arasınan jıynalıp, jazıp alınǵan hám 
bul qoljazbalar elege shekem Ózbekstan Respublikası Ilimler 
Akademiyası Qaraqalpaqstan bólimi fundamental kitapxanasında 
saqlanadı. Ásirese, Omar shayırdıń ómiri hám dóretiwshiligi 
boyınsha belgili ádebiyatshı alım Ayımqul Pirnazarov arnawlı 
izertlewler alıp barıp, shayırdıń qaraqalpaq ádebiyatında tutqan 
ornın belgilep beriwge salmaqlı úles qostı. 
Omar shayırdıń shıǵarmaları ózine shekemgi hám ózi me-
nen zamanlas jasaǵan Annaqul Mámbetxoja ulı, Sıdıq Toqpan 
ulı, Qulmurat Qurbanalı ulı sıyaqlı xalıq shayırlarınıń shıǵar-
malarına salıstırǵanda ózgeshelenip turadı. Omar Súyirbek ulı 
óz dáwiriniń sawatlı adamlarınıń biri sıpatında shıǵarmala-
rında jallanba miynet adamlarınıń awır turmısın ashıqtan-
ashıq súwretlewge, miynetkesh xalıqtıń muńın muńlap, jırın 
jırlap, ústem klass wákilleriniń zulımlıq háreketlerin áshka-
ralawǵa baǵdarlanǵan. Shayır jaslayınan-aq zeyinli bala boladı. 

---

95
Ol dáslep awıllıq eski mektepte oqıp, bes-altı jılda sawat ashıp, 
arabsha kitaplardı irkilmey oqıytuǵın hám xat jaza alatuǵın 
dárejege jetedi. Awıllıq mektepte oqıp júrgen jıllarınan baslap-
aq qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatımızdıń belgili wákilleri 
Jiyen jıraw, Kúnxoja, Berdaq hám Óteshtiń ayırım qosıqların 
jazıp alıp úyrenip, xalıq arasına taratıwshılardıń biri boladı. 
Sol dáwirlerde xalqımız arasında keńnen taralǵan «Qoblan», 
«Alpamıs», «Máspatsha», «Qız jipek», «Muńlıq-Zarlıq», «Edige» 
sıyaqlı xalıq dástanların kóshirip alıp, olardı jası úlkenlerdiń 
hám jaslardıń jıynalǵan otırıspalarında oqıp beretuǵın bolǵan. 
Omar xalıq ertekleriniń de birazın yadqa bilip, olardı qatar-
qurbılarına aytıp beretuǵın bolǵan. Omar ertek aytıwdı erjete 
kele taslap ketpegen. Balıq awlap júrgen atawlarda, kúnlikshilik 
etip júrgen jerlerinde buwday, salı oraqta dem alıs payıtında 
qasındaǵı jası úlken, jası kishilerge qızıqlı túrde jetkerip beriw-
ge umtılǵan. Omar shayırdıń usınday óz xalqınıń awızeki áde-
biyatı menen jazba ádebiyatına bolǵan qızıǵıwshılıǵı, onıń kele-
shegine kúshli tásir jasaǵan. Ol awıllıq mektepti pitkergennen 
keyin basqa jerge barıp oqıwın dawam ete almaydı. Ol xojalıq 
jaǵdaylarınıń tómenligine baylanıslı awılında Ermekbay degen 
baydıń qoyın baǵadı. Omar jeti jastan on toǵız jasqa shekem 
Ermekbaydıń qarawında on eki jıl xızmet islese de, bay onıń 
haqısın tolıq bermeydi. Bul haqqında shayır «Seniń» hám 
«Eki ılaq» degen qosıqların jazadı. Shayır hayal-qızlarǵa arnap 
«Gúlayım», «Periyzat», «Birge júrsem qızlar menen», «Jetkersin», 
«Sáliyma», «Gúlbazar», «Aybiyke» sıyaqlı birneshe qosıqların 
dóretedi. Omar Ermekbaydan soń Arzımbet bolıstıń ákesi Niyaz 
ulı Orazǵa 5—6 ay jallanıp, kúnlikshilik etip, onnan da tiyisli 
haqısın ala almay, «Gúnayım» qosıǵın jazadı. Qosıqta shayır ózi 
jasaǵan jámiyettegi sociallıq teńsizlikti súwretlew arqalı ayırım 
adamlardıń minez-qulqındaǵı unamsız illetlerdi ashıqtan ashıq 
áshkara etedi. 
1900-jıl Omar ushın úlken burılıs dáwiri boladı. Ol birneshe 
joldasları menen Qazaqstannıń iri qalalarına napaqa tabıw ushın 
talap izlep ketedi. Óz elin, ata-anası menen tuwǵan-tuwısqan-
ların taslap, ózge elge ketiw shayır ushın ańsat keshpeydi. Shayır 
óz joldasları menen birgelikte Qazaqstannıń Qızıl Orda, Qazalı 
qalalarında, Tay tóbe, Uyalı, Bektaw, Sulıw tam, Aq suw, Mıq, 

---

96
Báybishe ataw degen jerlerde, Sırdárya jaǵalarında jallanba ju-
mıslarda isleydi. Qazaqstanǵa qalay barǵanlıǵın, jolda qanday 
qıyınshılıqlardı basınan keshirgenligin, jol boyı qaysı awıllar 
menen qalalardan ótkenligin shayır óziniń «Bunnan hám arman 
ótip kettik» qosıǵında birme-bir kórkem bayanlaǵan. Shayırdıń 
«Qaytaman» qosıǵı da tuwılǵan jerden, ana Watannan uzaqta 
júrip jazıladı. Qosıqta shayırdıń kindik qanı tamǵan tuwılǵan 
jerge, óz eline, xalqına bolǵan tereń saǵınısh sezimleri isenimli 
súwretlengen. 
Usılayınsha, Omar shayır Súyirbek ulınıń qosıqlarınıń tema-
tikası ráńbáreń bolıp, miynetkesh xalıq turmısı, hayal-qızlar 
táǵdiri, ayırım bay-sawdagerlerdiń xalıqqa islegen zulımlıq háre-
ketlerine shayırdıń jek kóriwshilik sezimleri, tuwılǵan jer, ana 
Watan temaları tiykarǵı orındı iyeledi.