Qaraqalpaq ádebiyatí
Download 2.13 Mb. Pdf ko'rish
|
Qaraqalpaq adebiyati. 11-klass (2018)
|
Sorawlar hám tapsırmalar
1. Milliy ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq poeziyasındaǵı tiykarǵı jırlanǵan temalar haqqında pikirlerińizdi aytıp beriń. 2. Ǵárezsizlik dáwirdegi qaraqalpaq poeziyasınıń ózgesheligin bayanlap beriń. 3. Bul dáwirde qaraqalpaq ádebiyatında qálem terbetken shayır- lar, olardıń qanday mazmundaǵı hám temadaǵı shıǵarmalar dóretkenligin aytıp beriń. 4. Bul dáwirde qálem terbetken qaysı shayırlardıń qanday shı- ǵarmalarınıń mazmunın aytıp bere alasız? 5. I. Yusupovtıń «Begligińdi buzba sen» qosıǵınan úzindini yad- lap aytıp beriń. proza Ǵárezsizlik dáwiriniń dáslepki on jıllıǵında qaraqalpaq pro- zasında T. Qayıpbergenovtıń «Qamusnama», «O dúnyadaǵı ata- ma xatlar» shıǵarmaları, «Qaraqalpaqpan. Táwekelshimen» roman, povestleri, J. Aymurzaevtıń «Qara bultlar» povesti, («Jetimniń júregi» povestiniń ekinshi kitabı), Sh. Seytovtıń «Jaman shıǵanaqtaǵı «Aqtuba» romanı, K. Allambergenovtıń «Dárya tartılǵan jıllar», Á. Paxratdinovtıń «Sóylenbegen ta- riyx», «Sheyitler táǵdiri» romanları menen «Aydos biy haqqında ápsana» povesti, A. Sultanovtıń «Dóhmet» atlı kino-romanı, Q. Mátmuratovtıń «Terbenbes», J.Muratbaevtıń «Dıǵırıq», A. Xalmuratovtıń «Táǵdirles» povesti menen «Jánnet baǵı ro- 211 manı», M. Qayıpovtıń «Bóget», S. Ismayılovtıń «Júrek galakti- kası», romanı menen «Payǵambar hám shaytanlar» povesti, H. Ayımbetovtıń «Qara buwra» romanı, Yu.Alimbetovtıń «Per- zenttiń ájeli», A. Ábdievtiń «Jın-jıpırlar uyası» romanları, G. Ese- muratovanıń «Mıń da bir keshirim», «Dúwdendegi dápter», «Bir shańaraq waqıyası» povestleri, K. Mámbetovtıń «Túrkstan» romanı menen «Muhabbat hám ájel» povesti, H. Xamidovtıń «Ushqın» romanı menen «Student qız» povesti, T. Xalmuratovtıń «Qırq buwın» romanı, M. Tawmuratovtıń «Aq túnniń kóleń- kesi», M. Nızanovtıń «Jat jurttaǵı jeti kún» povestleri, «Adam kúldirgeni ushın» yumorlıq essesi, S. Ismayılovtıń «Ashshı miyweler» detektiv povesti, A. Sultanovtıń «Ómir ótkelleri», H. Ótemuratovanıń «Qılqalı awılı», D. Esebaevtiń «Aqqan jul- dızdıń alıs shuǵlası» povestleri, balalarǵa arnalǵan Q. Juma- niyazovtıń «Tayınshaqlı eki bala» povest hám gúrrińleri, Ó. Ótewlievtiń «Adamlarǵa sırlas bolsań» ocherk, publicistika hám gúrrińler toplamı, «Teńizdiń jini» povesti sıyaqlı birneshe onlaǵan prozalıq shıǵarmalar payda boldı. Bul shıǵarmalardıń ishinde T. Qayıpbergenovtıń 1994— 95-jılları jazılǵan «Qálbimniń qamusı» shıǵarması ǵárezsizlik ruwxında xalqımızdıń ótmishi menen búgingi kúnin jańasha pi- kirleytuǵın shıǵarma bolıp esaplanadı. Qamusiy-enciklopediyalıq shıǵarmalar jazıw túrkiy xalıqlar ádebiyatında XV ásirlerden berli ómir súrip kiyatırǵan dástúr edi. Káy-Kabustıń «Qobusnaması», Yusup Xas Xajibtiń «Qudatǵu bilik», Nawayınıń «Hamsa» dástanı usınday enciklopediyalıq sıpattaǵı shıǵarmalar boldı. T. Qayıpbergenov bul dástúrdi ózinshe jańartıp, qaraqalpaq prozasında birinshilerden bolıp realistlik-didaktikalıq, diniy- filosofiyalıq elementlerge iye qamuslıq sıpattaǵı shıǵarma dóretti. T. Qayıpbergenov 90-jıllardıń basında óz dóretiwshiliginde turaqlı tema bolıp qáliplesken ekologiya temasına da jańa dá- wir — ǵárezsizlik dáwiri kózqarasınan baha bere basladı. Usı kóz- qarastan «O dúnyadaǵı atama xatlar» (1992) povestin dóretti. Ja- zıwshı bul povestte o dúnyadaǵı atasına xat arqalı múrájáát etiw formasınan puqta paydalanıp, XX ásirdiń eń baslı ekologiyalıq apatshılıǵı bolǵan Aral daǵdarısların, onıń kelip shıǵıw sebep- lerin, turǵınlıq dáwirindegi basshılıqtıń nadurıs siyasatın, qara- qalpaq xalqınıń búgini menen erteńin isenimli, tásirli turmıslıq waqıyalar arqalı oǵada kórkem etip súwretlep beredi. 212 T. Qayıpbergenovtıń «O dúnyadaǵı atama xatlar» dóretpesiniń jazılıw sebepleri, ondaǵı oy juwmaqları bul shıǵarmanı Danteniń «Iláhiy komediya»sına tipologiyalıq jaqtan biraz ja- qınlastıradı. Jazıwshınıń dóretiwshilik laboratoriyasına ser salsaq, «Xatlar» 1992-jılı ǵárezsizlik dáwirinde jarıq kórgeni menen, onıń jazılıw tariyxı, yaǵnıy, jazıwshınıń bul dóretpeni jazıwǵa tayarlıǵı 90-jıllarǵa deyin-aq baslanǵanın kóriwge boladı. Biz bilemiz, jazıwshı shıǵarmasına súwretlew obyekti etip alǵan 70 — 80-jıllar tek Respublikada emes, pútkil burınǵı awqamda zorabanlıq-byurokratlıq basqarıw metodınıń kúshli húkim súrip turǵan dáwiri edi. Paraxorlıq, kóz boyamashılıq, qosıp jazıw, formalizm, ádep-ikramlıq ekologiyasınıń buzılıwı, tábiyat ekologiyasındaǵı apatshılıqlar bul dáwirde óziniń eń joqarı shegine jetti. Qararlar, pármanlar hesh orınlanbay, qaǵaz qálpinde qalıp ketti. Eń joqarǵı minberlerden aytılǵan gápler de samalǵa ushqanday gúwildep, tıńlaytuǵın qulaq tappadı. Jazıwshı jámiyette orın alıp atırǵan bul kemshiliklerdi óz kózi menen kórdi, oǵan qarsı is penen de, sóz benen de gúresti. Mısalı, 80-jıllardıń ekinshi yarımında jámiyette orın alıp atırǵan negativ hádiyselerge qarsı «Kózdiń qarashıǵı» (1986) romanın jazdı, Araldıń qurıp ketiwiniń aldın alıw ushın gúresip, Aral regionın-ekologiyalıq apatshılıq zonası, dep járiyalawdı talap etip, 1989-jılı 30-mayda Moskvadaǵı eń biyik minberde (SSSR xalıq deputatlarınıń 8 sezdinde) turıp, «Aral jasawı tiyis!» dep pútkil dúnyaǵa jar saldı. Bul dramatik jaǵdayǵa hayran qalǵan akademik A.Saxarov soń («Znamya» jurnalı, N10, 1991) bul halattı bılayınsha táriyipleydi: «Qaraqalpaqstan ASSRınan deputat T. Qayıpbergenov Aral teńiziniń dárti haqqında shıǵıp sóyledi. Bul dártli halat óziniń kólemi hám uzaq múddetke sozılıwı jaǵınan sońǵı waqıtlardaǵı pútkil dúnya apatshılıǵınıń qatarına kirdi». T. Qayıpbergenov qanshama kúyip-janıp sóylemesin, Aral apatshılıǵı sol burınǵı qáddinde qala berdi. Mámlekettegi eń joqarǵı minberlerde turıp, xalqınıń dártin aytıp, aytqanların orınlata almaǵanlıǵına kúyip-janǵan, tıńlaytuǵın qulaq tappaǵan jazıwshı, bul dártti, eń qurǵanında, xalqım túsinsin dep, ashshı haqıyqatlıqtı aytıp, sırlasıw formasındaǵı «xatlar» menen o dúnyadaǵı atasına múrájáát etti. Bul Dantelik videne dástúriniń 213 bir tárepi ǵana edi. Sebebi, T. Qayıpbergenovtıń «O dúnyadaǵı atama xatlar» dóretpesinde o dúnyalıq waqıyalar haqqında sóz barmaydı, biraq lirik qaharman jaratıw jaǵınan eki jazıwshı da avtorlıq «men» formasınan puqta paydalanadı. Bul jaǵınan T. Qayıpbergenovtıń «xatları» Danteniń videnesi dástúrine jáne bir mártebe jaqınlasqanday bolıp kórinedi. Ǵárezsizliktiń dáslepki jıllarındaǵı romanshılıqta kóbirek tariyxtıń «aq tańlaqlı» — ashılmay qalǵan betleri, ótkendegi milliy qádiriyatlar menen xalıq batırların ulıǵlaw máseleleri, 30 — 40-jıllardaǵı qanlı repressiya, tubalaw dáwirindegi nızam- sızlıqlar sóz etiledi. Shıǵarmalardaǵı usınday syujetlik motivlerge qarap, ayırım ádebiyatshılar bul romanlarda tragediyalıq sıpattıń basım ekenligin atap ótti. Máselen, házirgi romanlar boyınsha izertlew jumısların alıp barıp atırǵan alımlardıń biri P. Nurjanov Sh.Seytovtıń «Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba» (1992) romanın ro- man-tragediya dep atawǵa boladı, dep kórsetti. Haqıyqatında da, romanda, shıǵarmanıń «Alǵı sóz»inde avtordıń ózi atap ótkenindey, jeke húkimiranlıq, iyesizlik jıl- larında ápter-tápter bolıp ábigerlengen xojalıqların, birewdi bi- rew ezgen, birewdi birew tonaǵan, hámme óz táǵdirlerin tek joqarıdaǵılarǵa tapsırıp, solardıń ǵana izinen soqır hám sheksiz isenim menen ere bergen tubalawshılıq jıllarındaǵı adamlardıń máńgúrlik psixologiyası, ayanıshlı táǵdirleri sóz etiledi. J. Aymurzaevtıń ózi roman dep ataǵan «Jetimniń júregi» povestiniń «Qara bultlar» atlı ekinshi kitabında onnan aldınǵı 30 — 40-jıllardaǵı qanlı repressiyalar dáwiri tragediyası kórkem sóz sheberleriniń ómirine baylanıslı jáne ayqınıraq sáwleleniwin tabadı. Avtordıń kórsetiwinshe, bul qorqınıshlı jılları onıń kóp ǵana kásiples, qálemles dosları jazıqsız quwdalawlarǵa ushırap, «xalıq dushpanı» atanǵan. Shıǵarma, áne, usınday sóz sheberleriniń ayanıshlı táǵ- dirleri haqqında. Jazıwshı shıǵarmada S. Májitov, Q. Áwezov, A. Begimov, I. Fazılovlar obrazları arqalı sol jıllarǵa tán ádebiy ortalıqtıń ruwxıy halatın ashıp beriwge háreket etse, Turımtaev obrazı arqalı repressiya siyasatın júrgiziwshi ayırım kimselerdiń jerkenishli kelbetin kórsetip bergen. Jazıwshı G. Esemuratovanıń «Bir shańaraq waqıyası» povesti bazar ekonomikasına ótiw dáwirindegi adamlar turmısındaǵı ayı- rım áhmiyetli máselelerdi sóz etiwi menen ózgeshelenip turadı. 214 Sırttan qaraǵanda, povest is bilermenler ómirin súwretlewge baǵıshlanǵanday bolıp kórinedi. Biraq, shıǵarmada haqıyqıy isbilermenler ómiri emes, usı isbilermenlik nıqabın jamılıp júr- gen ayırım nákas adamlardıń qıńır-qıysıq illetli isleri ashıp kórsetiledi. Avtor povestte zamanǵa ayaq qosa almaǵan, «alma pis — awzıma tús» dep qol qawsırıp jatatuǵın qosjaqpas, ádep- ikramlıq jaqtan onsha taza emes Ómirbektey adamlardı ayıp- lawdı maqset etedi. Shıǵarmadaǵı kempir menen ǵarrınıń óz-ara sóylesken dia- loglarına qaraǵanda, Ómirbek, «qarnım toysa, qurban-hayt» dep kelte oylaytuǵın, juwapkershilikti onsha sezinbeytuǵın adam. Ol dáwirdiń, zamannıń ózgerip atırǵanına biypárwa, onıń jarlıshılı- ǵınıń tiykarǵı sebebi de usında. Biraq, jazıwshı Ómirbek penen onıń kempiriniń aq kókirek, ańqıldaqlıq qásiyetleriniń barlıǵın da biykarlamaydı. Olardıń ańqıldaqlıǵı sonshelli, ózleri balasın úylendire almay otırǵanda, kúnine jarap otırǵan jalǵız sıyırın da ǵarrısın bizneske alıp ketetuǵın Erkinay degen hayalǵa satıp pullap bermekshi boladı. Aq terini kók terige almastırıp, dúnyanı jalpaǵına súrip júrgen Erkinay sıyırdı pullap qaltasına basqansha kempir- ǵarrınıń ishpege-jemege janın qoymaydı: «— Háy, apa, bir sıyırıńnıń úsh-tórt aydan neshe sıyır bola- tuǵının ne bileseń. Ele balańızdı-ám úylendiresiz, óziń de, aǵay da mıstay bolıp kiyinesiz, úylerińizge mebeller alıp, dem de ba- yıp ketesiz ǵoy. Adamlar sóytip bayıp atır. Bizler bul talaptıń jo- lın jaqsı bilemiz, — dedi. — Áne, kempir, esittiń be? Isińdi quday ońǵarıp turǵanda, kertartpalıq etpe! Mına qarındasımnıń sózleri maǵan júdá qo- nıp tur. «Bolmasıńdı bilgen soń, bolǵan erdiń qosın jek» de- gen sózdi esińnen shıǵardıń ba? Usı qarındasıma qosılıp kete bereyin. Men adam tanısam, bul esli nashar ǵoy, sóz-awzı taza kórinip tur, wádesinen sózsiz shıǵadı kempir, — dep Ómirbek qızǵa qosılıp ketiwdi sheshti. Kempirdiń ózi baslaǵan is bolǵan soń maqullamawına bolmadı... sıyırdı satatuǵın boldı...» (25-b.). Bul qatarlar arqalı jazıwshı isbilermenlikti emes, al oǵan nızamsız jollar menen kirip, payda tawıp, bayıp ketiwdi oylaǵan ayırım jalatay, nákas adamlardıń buzıqlıq kelbetin kórsetpekshi boladı. 215 Demek, jazıwshı hárbir qatar, hátteki hárbir sózdi qollanǵan- da, áytewir emes, belgili bir maqsetti gózlep, aytılajaq oy-pikirin júzege shıǵarıw ushın qollanadı. Avtor usı waqıyalardıń aqıbetin súwretlew arqalı adam ómirde hadal niyet penen tuwrı jasaw ke- rek, eger niyetiń, maqsetiń dúziw bolmasa, ómiriń mayǵa túsken tıshqanday qorlıqta ótedi degen ideyanı alǵa súredi. Ǵárezsizlik dáwiri romanshılıǵında oǵada sátli qálem terbet- ken jazıwshı K. Raxmanov boldı. Onıń «Tuńǵısh muhabbat» ro- manı 2004-jılı «Ámiwdárya» jurnalınıń N2-3-4-5-6-sanlarında, dawamı 2005-jılı sol jurnaldıń dáslepki sanlarında járiyalandı. Roman, temasınan kórip otırǵanımızday, adamzat ómiriniń tiykarǵı arqawı, kórkem ádebiyattıń eń eski hám eń jańa, sonıń menen birge, máńgilik teması — muhabbat temasına baǵısh etilgen. Biraq, K. Raxmanov súwretlegen muhabbat jańa jigit bolǵan, jańa qız bolǵan eki jas óspirimniń yamasa esli eki ashıqtıń shın berilip súyiwi, aqır ayaǵında biri-birine qosıla almay hijran otlarında janıwı, solay etip, bir ómirlik árman, pushayman sezimlerinde qalıwı emes, kerisinshe biz kútpegen, bizge onsha úrdis bolmaǵan, biziń kózimizge jattay kórinip, qulaǵımızǵa ersilewdey esitiletuǵın sátsiz muhabbat jas óspirim balanıń ózinen 5 — 6 jas úlken, ele tiri aǵasınıń hayalı-tuwısqan jeńgesine bolǵan muhabbatı. Durıs, jas óspirimlerdiń ózinen úlken jastaǵılarǵa, kerisinshe úlken jastaǵılardıń ózinen kishi jastaǵılarǵa muhabbatı dúnya klassikasında, atap aytqanda, S. Cveyg, I. Turgenev, Sh. Aytmatov, qaraqalpaq ádebiyatında T. Qayıpbergenov dóretiw- shiliginde azlı-kópli sáwleleniw tapqan tema. Biraq, áńgime — temanıń eski, yaki jańa ekenliginde emes, yaki jazıwshınıń bul temaǵa birinshilerden bolıp qol urǵan, ur- maǵanlıǵında emes, áńgime — jazıwshınıń aytajaq oy-pikirinde. K. Raxmanov bul temaǵa ózinshe qatnas jasaydı. Ol bunday muhabbatlardı quwatlawdı emes, usınday muhabbatlardı keltirip shıǵarǵan ómir shınlıǵın, dáwir haqıyqatlıǵın, onıń illetlerin, adamlar sanasındaǵı izlerin barlıq quramalılıǵı hám qarama- qarsılıǵı menen ashıp beriwdi bas maqset tutadı. Sol ushın da, jazıwshı bul muhabbattı qaralaw niyetinde bolmaydı, quwatla- maydı da, lekin, ómirde bolǵanınday etip, barlıq gózzallıǵı hám nuqsanları menen isenimli túrde kórkem etip sáwlelendirip be- 216 redi. Bul pikirlerdiń durıslıǵın biz roman mazmunı menen tere- ńirek tanısıw arqalı bilemiz. Roman waqıyaları jas óspirim bala Shamurattıń ómirdi baq- lawları, oǵan óziniń de belsene aralasıwları arqalı onıń tilinde sheberlik penen súwretlenedi hám jazıwshınıń tiykarǵı aytajaq oy-pikiri de usı bas qaharman Shamurat obrazında ashıp beri- ledi. Jazıwshı Á. Paxratdinov 1996-jılı ǵárezsizlik temasına ba- ǵıshlap «Sóylenbegen tariyx» romanın járiyaladı. Bul roman jazıwshıǵa berilgen ǵárezsizlik dáwiriniń úlken dóretiwshilik jemisi esaplanadı. Óytkeni, romanda sóz etilgen tematika sovetlik dáwirde jazıwǵa qadaǵan etip taslanǵan tariyxtıń tilsim sırları edi. Romanda Abdulla axunnıń basshılıǵında qaraqalpaq jigit- qızlarınıń Buxara, Xiywa medireselerine barıp bilim alıwları, sawatlılıq, kóp tillerdi biliwi, eldi, xalıqtı sawatlandırıw ushın etken xızmetleri gáp boladı. Romanda, sonıń menen birge, qızıl imperiyanıń basıp alıwı menen xalıqtıń bul erkinlikten ayırılıwı, iyshan-mollalardıń quwdalanıwı, meshit, medireselerdiń qıyra- lıwı, xalıqtıń neshshe ásirlik jazba estelikleriniń ayaq astı bolıwı usaǵan ashshı haqıyqatlıqlar sheberlik penen súwretlenedi. Bul dáwirde repressiya teması qaraqalpaq prozasında hár tárepleme sáwlelengen mashqalalardıń biri boldı. Atap aytsaq, Á. Paxratdinovtıń «Sheyitler táǵdiri» romanında 30-jıllardaǵı massalıq repressiya aqıbetleri sáwleleniw tapqan bolsa, A. Sulta- novtıń 2008-jılı baspada jarıq kórgen «Dóhmet» romanında repressiyanıń jekke tariyxıy tulǵalar táǵdirine jasaǵan tásirin kór- setiw bas maqset tutıladı. A. Sultanov romanı óziniń kinoromanlıq syujeti menen de usı tematikadaǵı basqa shıǵarmalardan túpkilikli parıq etip turadı. Romanda xalqımızdıń súyikli perzenti, XX ásirdegi jańa qara- qalpaq mámleketshiliginiń tiykarın salıwshı Allayar Qoraz ulı Dosnazarovtıń tariyxıy táǵdiri oǵada bir shınlıq penen kórkem sáwleleniw tabadı. Usınday el azamatlarınıń obrazın shınlıq penen ashıp beriwshilik baǵıtı Qıpshaqbay Mátmuratovtıń «Terbenbes» (2004) romanında bunnan da ayqınıraq kózge taslanadı. Biraq, Q. Mátmuratov romanında gewdelengen qaharman (Lepesbay) A. Sultanov romanındaǵıday iri mámleketlik ǵayratker de emes, óz dáwirinde sawdagershilik hám isbilermenlik uqıbı arqalı 217 xalqınıń baxtı-ıǵbalı ushın kúyip-janıp, jan ayamay gúresken, bay bolsa da, hadal júrekli haqıyqıy xalıq ulı bolıp tabıladı. Bıla- yınsha aytqanda, roman qaraqalpaqlar arasınan shıqqan dáslepki isbilermenlerdiń biri Lepesbay haqqında. Romanda onnan basqa da eldiń birligin saqlawǵa umtılǵan ulamalar, ash xalıqqa múriw- bet kórsetken baylar, jurttı ádil basqarǵan bolıslar obrazı da ózi- niń haqıyqıy gewdeleniwin tapqan. Roman bay-biyler, ulamalar obrazın jasawdaǵı usı baǵıtı bo- yınsha da, ortaǵa qoyılǵan máseleniń burın sóz etilmegenligi menen de qaraqalpaq prozasına taza hawa bolıp kireri sózsiz. 80-jılları bir qatar romanları menen kózge túsip qalǵan jazıw- shı Keńesbay Allambergenov 1991-jılı «Dárya tartılǵan jıllar» romanın járiyaladı. Roman temasınan kórinip turǵanınday, ekologiya temasına baǵısh etilgen. Jazıwshı bul shıǵarmasında dáryanıń suwınıń qaytıw, tartılıw detalına úlken rámziy ma- ǵana, poetikalıq máni júklegen. Bul arqalı ol ótken ásirdiń sońǵı 30 — 40 jılı ishindegi xojalıqtı basqarıwdaǵı buyrıqpazlıq, ózi boladılıq, jónsiz jobalastırıwshılıq illetleriniń saldarınan ekolo- giyalıq halattıń buzılıwın, adamlar sanasınıń ózgeriwin, yaǵnıy ekologiyalıq-ruwxıy ómirimizdegi daǵdarıslardı ashıp kórsetiwdi niyet etken. Avtordıń bul niyeti bas qaharman Jalǵas Nazarovtıń obrazı arqalı ashıp beriledi. Jazıwshı dárya detalına úlken poetikalıq máni júklep, ro- mandı usı dáryanı, dárya boyında bolıp atırǵan waqıyalardı súwretlewden baslaydı. Dárya qoltıqlarınıń birinde jasap atırǵan kishkene bir awıl adamlarınıń kúndelikli ruwzıgershiligin súwretlewden baslanǵan bul waqıyalar aqır-ayaǵında úlken jámiyetlik-siyasiy tús alatuǵın respublika turmısınıń baslı be- leslerine deyin aparıp jeteleydi. Ómirinshe brigadir menen baslıqtıń biyparıqlıǵınan, tek óz mápin, qara basınıń házligin oylawshılıǵınan, xojalıqtı basqarıwda buyrıqpazlıq, hákimshilik, aǵayinpazlıqqa jol qoyıwshılıǵınan, istiń kózin bilmeytuǵın qáni- gesizliginen azap shegip, bul illetlerge janı tózbey shır-pır bolıp turmıs keshirgen Nazar baǵman bir kún ájel kelip, kóz jumadı. Izinshe xojasızlıq, júzekilik, kózboyamashılıq, buyrıqpazlıq ke- seli onıń awılında da hádden tıs en jayıp, pıshıq murnı batpas qalıń jıs toǵaylar qırqılıp, tariyxıy-mádeniy orınlar jırtqıshlarsha buzılıp, qoldan kógertken on gektarlıq baǵına deyin qurılıslar menen paxta, salı atızları mákanına aylanıp ketedi... 218 «— Haw, shıraqlarım-aw, toǵaydan basqa jer qırıp aǵıp atır ma? — dep birneshe ret traktorshılardı toqtatıp qasarısıp turıp al- ǵanları bar. — Bunnan artıq biziń tábiyatımız bar ma? Búyte bersek, erteń tis shuqlawǵa aǵash tappay qalamız ǵoy. Bunıń kebeteyine ushırap júrmeseńler bolar edi, shıraqlarım...» (154-b.) Biraq, olardıń bul qarsılıqları lawlap turǵan órtke qarlıǵashtıń qanatı menen suw búrikkenindey ǵana háreketler edi. Sebebi, awıl basshıları túwe tuwǵan balası da olarǵa tis-tırnaǵı menen qarsı: « — Nichevo, ǵarrı, tisińdi zubnoy shetka menen tazalaysań,- dep olardı mısqıllap, ózlerinshe úlken is pitirip atırǵanday boladı bunday da awıl basshıları. — Jeti atańnıń kózin kórgen bolsa da, toǵay shabıladı! Húkimettiń tapsırması sol, jer ashıwımız kerek, jer! Plan orınlawımız kerek, plan! Toǵaydıń astın ashpasaq, zúráátli jerdi qaydan tabamız?! Bul toǵaydıń sizlerge ne keregi bolıp qaldı, ya sanaatlıq áhmiyeti bolmasa...» « — Aǵa, usı ádetińdi-aq qoymadıń ǵoy, — deydi keshqurın úyge kelgen soń Jalǵastıń aǵası atasına kóz alartıp. — Bul sózińdi joqarıdaǵı basshılar esitse, neshe pullıq kisi bolamız?! Saǵan hesh gáp, meni tútip jeydi. Sovxozdaǵı tórt arıstıń biriseń, kommunistseń, ákeńe aytpadıń ba, deydi...» (16-b). Romanda jamanlıq órtin óshiriwge qanatı menen suw tamızǵan, jaqsılıqtıń tınıp-tınshımas, kúygelek jan ashırı Jal- ǵas Nazarov obrazı menen birgelikte biyparıq basshılar hám hámelparaz, jaǵımpaz «balalar»dıń minez-qulıq halatı, aqıl-oy, sanası, dárejesi hesh asıra siltewsiz-aq, qara boyawdı hádden tıs jaǵıwsız-aq ápiwayı sózler menen usılayınsha táriyiplenip, ise- nimli gewdeleniw tapqan. Romandaǵı súwretlengen jaqsılıq-jamanlıq waqıyalardıń bar- lıǵı jas bala, sońıraq ishki isler bóliminiń pidayı xızmetkeri Jalǵas Nazarovtıń kóz aldında bolıp ótedi. Onıń ómirge kóz- qarası menen xarakterin, turmıslıq jolın usı waqıyalardıń tásir aqıbetleri keltirip shıǵaradı. Jaslayınan atası Nazar baǵman tár- biyasında jamanlıqqa jiyrenip ósken, ol óse kele bul illetlerge qarsı gúresiwdiń jolların qarastıra baslaydı. Biraq, hesh shara tappaydı: Ábdibay brigadir menen Járimbet baslıq qılasındı qıla beredi, máskúnem inisi Allamurattıń traktorın direktor «tartıp» 219 alıp, oń qolday mexanizator Dáwletmuratqa bergeni ushın Járimbet baslıq «bes pıshaqtıń tuqımlarınan» ósh alıwǵa kirisedi, jumıssız qalǵan Dáwletmurat awıldı taslap ketiwge májbúr boladı. Nazar baǵman bolsa, baǵınıń ornın paxta jerge bermey- men, — dep qarsılıq bildirgeni ushın jiydege baylap qoyılıp «jazasın aladı». Nazar baǵmannıń kempiri balalardıń talası ushın Ábdibay brigadir tárepinen qamshınıń astına alınadı, brigadir bunıń menen de turmay, Jalǵastıń úyine qıdırıp kelgen Tájigúl apasına urlanıp kelip qol salmaqshı boladı... Bulardan hesh nátiyje shıǵara almaǵan ol aqır ayaǵında sal- manıń eki boyında tınıp turǵan Nazar baǵmannıń mıń túpke jaqın aq terekleri menen torańǵıllarına «suw jolın tazalaymız» degen báne menen dúkkish salıp jiberedi. Jalǵastıń da awıldan «bezigiwine» usı waqıyalar sebepshi boladı. Ol dáslebinde bul jawızlıqlardı qara kúshi menen jeńiwge boladı, dep oylaydı. «Úlkeysem, álbette, miliciya bolıwım kerek» dep túyinedi ishinen. «Bunday adamlar militsiyadan basqa hesh kimnen qorıqpaydı. Dúnyadaǵı eń kúshli adam-miliciya!». Onıń bul oyın áskerlikten qaytıp kiyatırǵanında, vokzalda tap bolǵan jalataylardan tis jew waqıyası tezlestirip jiberedi. Biraq, ishki isler bólimi xızmetindegilerdiń barlıǵı da ol oylaǵanday adamnıń huqıqın qorǵaw ushın gúrese bermeydi eken, birqansha xızmetkerler óz isin kóz boyamashılıqqa, tanıs- bilislikke, ózinen joqarı basshılarǵa jaǵımpazlıqqa tiykarlanıp quradı. Rayon, qala aymaǵındaǵı basshılar bolsa huqıq qorǵaw shólkemlerin de ózleriniń jınayatlı islerin jasıratuǵın «móldek mákemelerge» aylandırıp alǵan eken. Bir sóz benen aytqanda, Jalǵas Nazarovqa bul jerde nızam ornındaǵı zańsızlıqlarǵa qarsı gúresiwge tuwra keledi. Bas keser urı-ǵázzap Asan Qarabaevqa, sawdager jolı buzıq hayal Gúlayǵa, mal urılarına, ishki isler bólimi baslıǵı orınbasarı Ómirbay Orazbaevqa baylanıslı jınayatlardıń bet-perdesin ashıp taslamaqshı boladı. Biraq, bul qılmıslar rayondaǵı belgili basshılar menen sabaqlasıp ketken jınayatlar bolǵanlıqtan da tergew jónelisine jetpey-aq, jabılıp qala beredi. Jalǵas Nazarov bolsa, bul isleriniń haqısına shólkemlesken qara kúshlerden ólimshi etip soqqı aladı. Jazıwshı bul orınlarda, ásirese, óz qılıǵınıń qurbanı bolǵan Asan Qarabaev penen jaǵımpaz basshı Ómirbay Orazbaevtıń da- ralanǵan obrazların júdá isenimli túrde jarata alǵan. 220 Romannıń ekinshi kitabı «Hújdan isi»nde Jalǵas xarakteriniń ádewir dárejede jetiskenligin kóremiz. Endi ol haqıyqat óz isiniń mamanı bolıp jetilisip qalǵan, qánigelik-turmıslıq tájiriybesi de ádewir arta túsken gúressheń sıpatında kózge taslanadı. Romannıń bul kitabında Sırǵagúl, Hákimov, Ábdikárimov, Berdibay obrazı arqalı shólkemlesken jınayat mafiyanıń aqıbetleri ashıp berilse, Jalǵas, Dáwletbay Babajanov hám t.b. obrazları mısalında hadal kúshler jeńisiniń saltanatı sáwleleniwin tabadı. Jazıwshı bul obrazlar arqalı jańa dáwirdiń qaharmanlarınıń ózine tán sıpatlı belgilerin tolıq ashıp bere alǵan. Roman usınday jańa adamlardıń haqıyqıy kórkem tulǵasınıń jasalıwı menen de qunlı. Máselen, bir-biriniń antipodı bolǵan Hákimov penen Babajanovtıń obrazları usı jaǵınan qaraqalpaq prozasında burın kórilmegen jańa obrazlar. 80-jılları satiralıq gúrrińleri menen tanılǵan M. Nızanov 90-jılları povest janrında da tabıslı qálem terbetip, dáwirdiń áhmiyetli máselelerin ortaǵa qoyıp «Jat jurttaǵı jeti kún», «Aqshagúl» povestlerin dóretti. Muratbay Nızanovtıń «Jat jurttaǵı jeti kún» povestinde jazıwshınıń kúshli fantaziyasınan tuwǵan waqıyalar dizbegi súwretlenedi. Beknazar atlı kisi awıldaǵı dayısınıń toyına bar- ǵan jerde ushar tarelka menen kelgen belgisiz bir adamlar onı ózleri menen alıp ushıp ketedi. Waqıya usılay baslanadı. Povest fantastikalıq xarakterge iye bolǵanı menen, onıń ishinde súwret- lengen hárbir waqıya biziń jasap atırǵan dáwirimiz, búgingi kún adamları, geybir úrip-ádetler, qılıqlar, yumorlıq formada beriledi. Máselen, jazıwshı házirgi toy beriw tártibin kúlkige aladı, yaǵnıy, qaladaǵı toy ótkeriwdegi «dizimnen» ótiwler, bazı bir toylarda arnawlı túrde «dizimge» bir emes, eki stol qoyıladı. Sonday-aq, toyda ushırasatuǵın górqawlardı da kúlkige aladı. Jazıwshı bunı tikkeley emes, al jol-jónekey awıldaǵı shopanlardıń toyın súwretley otırıp, ironiya tili menen aytıp ótedi: «...Qalada bolar ma edi, buǵan ketken waqıttıń ishinde on toyǵa barıp «dizimnen» ótip shıǵıwǵa boladı. Al, bul jerde betińe tigilip qarap «dizim» alıp otırǵan da heshkim joq. Ońlap awqat jep ba- ratırǵanlardı da kórmeyseń...» Fantaziyasız, oydı qıyalǵa sharıqlatpay satiralıq shıǵarma dóretiw — ol shıǵarmanı kórkemlik jaqtan tómenletiw, shıǵarma- nıń qunlılıǵın birqansha páske túsiriw menen barabar. Satirik 221 jazıwshı qansha qıyalǵa bay bolsa, turmısta tolıp atırǵan hádiy- seler, waqıyalar sonshelli mazmunlı, qızıq bolıp kórsetiledi. Mısalı, onıń qaharmanı úsh kózli adamlardıń planetasına barıp túsedi. Bul planetada jasawshılardıń turmısı jerdegi adamlardıń turmısı menen salıstırmalı túrde beriledi. Úsh kózliler planetasında civilizaciya, ilim kúshli rawajlanǵan. Álemniń telesúwretin jazıwshı bılayınsha súwretleydi: «...Sharǵa minip, Jerge barǵan menen xojalıǵında kóz qızǵanday hesh nársesi joq eken. Diywalǵa mebel ornına Quyashtıń, Marstıń, Sholpannıń hám aljaspasam ózimizdiń Jerdiń súwretleri salınǵan. Olardıń arasında tarelkalar ushıp júr. Quyashtan birese qızǵılt, birese sarǵılt shańlar bólinip shıǵıp, ol keńislikke sińip joq bolıp ketip atır. Men atın biletuǵın planetalardıń tórireginde basqa da mayda-mayda Jerler jaqınlap kelgendey boladı da, taǵı tuńǵıyıqqa sińip ketedi. Olardı kórip otırıp, bul kórinislerdiń toqtawsız ózgerip baratuǵınına hayran qaldım. Bir esaptan qızǵandım hám ózimizdiń súwretshilerge ǵázebim keldi. «Uyqıdaǵı arıw», «Ólip baratırǵan Aral», taǵı-taǵı sonday óli súwretler menen bala-shaǵa asıraǵansha, usınday qıymıldap turatuǵın súwret salmaysań ba?» Bul jerde jazıwshı házir adamlarǵa úrdis bolǵan garnitur jıynaw qılıǵınıń ústinen kúledi hám talantsız, ideyasız geybir xudojniklerdiń shıǵarmaların sınǵa aladı, sonıń menen birge, úsh kózli adamlardıń planetasındaǵı bul hádiyse súwret emes, al haqıyqıy álemniń kórinisi ekenligin, usı arqalı bul planetanıń civilizaciyasınıń joqarı dárejege jetiskenligin kórsetpekshi boladı. M.Nızanovtıń «Jat jurttaǵı jeti kún» povestinde jerden barǵan wákil Beknazar úsh kózli adamlar planetasındaǵı turmıstı biziń turmısımız benen salıstıradı: «Birinshi oǵan awqat usınǵanda, tula boyım juw ete qaldı. Bunday suwıq ishimlikti ómir boyı iship kórmegen edik. Bul suwdıń suwıqlıǵınan Arqa muz okeanınıń muzı jıllıraq edi». Jazıwshınıń súwretlewinshe, olar «doktor» degen sózdi túsinbese de, «táwip» degen sózdi túsinedi eken. «Táwipler bizde bunnan bir-eki jıllar aldın bolǵan. Biraq, keyin ala awırıwshılıq pútkilley saplastırılıp bolınıwına baylanıslı, olar jumıssız qalǵan. Bul kásipti bizde házir heshkim úrdis etpeydi». Ekinshi bir epizodta avtor házirgi geypara intervyu beriw formaları ústinen kúle otırıp, awıl xojalıǵındaǵı kóz boyamashı- 222 lıqtı, hádden tıs joba izinen quwıwshılıqtı ótkir sınǵa aladı. Úsh kózli adamlar Beknazardan intervyu alıwǵa keledi. Planetaǵa kelgen maqsetin soraǵanda, Beknazar paxtanı usı jaqqa kóshirsek pe degen oy menen kelgenligin aytadı. Beknazar sol planetada júrgeninde tús kóredi. Túsinde ol jerge qaytıp barǵan eken. Dayısınıń úyine baradı. Qalaǵa keledi. Biraq, heshkim oǵan isenbeydi. Qońsısı Qarlıbay ol planetadaǵı bahanı soraydı. Ótemis degen jiyeni onı redakciyaǵa alıp baradı, redakciyanıń xabarshısı onıń úsh kózliler planetasındaǵı turmıstıń jerge qaraǵanda anaǵurlım dárejede alǵa ketkenin sezip, bul belgisiz planeta haqqında kerisinshe maǵlıwmat bergisi keledi. Bul epizodta haqıyqatlıqtı burmalap súwretleytuǵın jurnalistler kritikalanadı. Solay etip, «Jat jurttaǵı jeti kún» povesti fantaziyalıq súwret- lew usılı menen, ironiya hám grotesektiń járdeminde jámiyettegi unamsız xarakterlerdi, hádiyselerdi jat jurttaǵı planeta turmısı menen salıstırıp súwretleydi. Avtor bul povest penen óziniń she- berligi, ótkir baqlawshı ekenligin kórsetedi. Shıǵarma mazmunı hám formasındaǵı yumor hám fantastikalıq sıpatlardıń teń qatar qollanılıwına qarap bul povestti yumor-fantastikalıq povest dep bahalasaq ta boladı. Jas fantast jazıwshı Sádirbay Ismayılov 1991-jılı qaraqalpaq prozasında birinshilerden bolıp «Júrek galaktikası» atlı fantas- tikalıq roman járiyaladı. Romanda pútkil adamzattıń dóretiw- shilik ullılıǵı, planetalar, galaktikalar aralıq sırlı waqıyalar, jer hám aspannıń bólinbes birligi haqqındaǵı qızıqlı waqıyalar kór- kem sáwleleniw tabadı. Romanda usınday fantastikalıq waqıyalar tımsalında eko- logiyalıq ruwxıy azadalıq, adamgershilik, sap muhabbat, para- xatshılıq máseleleri de ortaǵa qoyıladı. Ásirese, shıǵarmada paraxatshılıq-júrek galaktikasınıń epicentri ekenligine úlken poetikalıq máni júklenilgen. Atap aytsaq, romannıń «Dáwkes- ken», «Faetonnıń qıyrawı» ápsanaları menen Cefey shoq juldızı planetasınıń qayǵılı táǵdiri, Bahadırdıń atasın Kárimniń basınan keshirgenleri epizodlarında súwretlenilgen waqıyalar tikkeley paraxatshılıq máselesin sóz etiwge baǵdarlanılǵan. Roman bul ideyalıq baǵıtı boyınsha avtordıń 80-jılları jazıl- ǵan «Paraxatshılıq — máńgilik» povesti menen bir únles keledi. 223 Usınday formalıq jańa baǵdar Amangeldi Xalmuratovtıń 1998-jılı jarıq kórgen «Jánnet baǵı» romanında da kózge tas- lanadı. Romanda waqıyalar fantastikalıq, mifologiyalıq forma- larda súwretleniw tabadı. Bul shıǵarmada romannıń bas qahar- manı Arturdıń mudamı bas qatırıp júrgen «Bizdi qorshaǵan sheksiz álemde ornımız qanday? Azlı-kópli ómirimizde tiykarǵı maqsetimizdi belgilep almay, ómirimizdiń kóp bólegin biyhuwda ótkerip qoymaymız ba? Jasamaqtaǵı maqset ne? degendey soraw- lar ortaǵa taslanıp, adam hám onı qorshaǵan álemniń baylanısı, adam ómiriniń mánisi, onıń umtılısları, tilekleri usaǵan ulıwma insanıylıq mashqalalar keń túrde sóz etiledi. Bul dáwir romanshılıǵında jas jazıwshı Allanazar Ábdievtiń «Jın-jıpırlar uyası» romanı elewli qubılıs bolıp kózge taslanadı. A. Ábdievtiń qaraqalpaq ádebiyatına salmaqlı úles bolıp qosıl- ǵan, avtordı jazıwshı sıpatında jámiyetshilikke keńnen tanıtqan shıǵarması «Jın-jıpırlar uyası» romanı boldı. («Aral» jurnalı, 1991, №3) Haqıyqatında, bul romannıń tolıq variantı emes, romannıń jurnal variantı edi. Sonda da, oqıwshılar tárepinen qızǵın kútip alındı. Baspasózde unamlı pikirler payda boldı. 2000-jılı bolsa, «Ámiwdárya» jurnalınıń №1, №2 sanlarında shıǵarmanıń tolıq variantı basılıp shıqtı. Romanda sovetlik dáwirdegi adam erkinlikleriniń ayaqastı etiliwleri, jámiyettegi buzıqshılıqlar, qáte-kemshilikler, adamgershilikke jat qılwalar, ádilsizlikler isenimli súwretleniwin tawıp, ótkir áshkaralanadı. Jámiyettiń, basshılardıń hádden tıs buzılıp ketkenligi sebepli haq jasawdıń hesh múmkin bolmay qalǵanlıǵın qaharmanlar obrazı arqalı isenimli ashıp beredi. Máselen, haq jasawdı kúsep, sonıń ushın gúres júrgizgen Sayımbet aqırında jinli bolıp ketedi, Qayıp sońında urı, gázzapqa aylanadı, Ayap Turdievich bolsa qoldı bir siltep, basqa adamlar sıyaqlı paraxorlıq jol tutadı h.t.b. Bulardıń usınday halǵa túsiw sebeplerin avtor isenimli túrde sheber súw- retlegen. Turmıs haqıyqatlıǵı dál burmalamay berilgen. Roman syujeti eki baǵdarda parallel alıp barıladı. Jámiyet bılǵasıǵın ashıp beriwde qaharmannıń (Qayıp) jazǵan gúrrińi de berilgen. Negizinde avtor romanda óziniń gúrriń etiw usı- lın Áziz Nesinniń shıǵarmalarındaǵı, D. Svifttiń «Lemyuel Gulliverdiń sayaxatları» romanındaǵı súwretlew usılları menen sheber baylanıstıra bilgen. 224 Ulıwma, roman, ayırım ilimpazlardıń kórsetiwinshe, 1980 — 1990-jılları jazılǵan T.Qayıpbergenovtıń «Kózdiń qarashıǵı», Sh. Seytovtıń «Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba», K. Mámbetovtıń «Hújdan», O. Ábdiraxmanovtıń «Bosaǵa», K. Allambergenovtıń «Dárya tartılǵan jıllar» romanları menen ideyalıq jaqtan únlesedi Download 2.13 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|