Qaraqalpaq ádebiyatí

Soraw hám tapsırmalar
1. Ǵárezsizlik dáwiri dramaturgiyası rawajlanıwınıń tiykarǵı 
baǵdarların kórsetiń.
2. Ǵárezsizlik dáwiri dramaturgiyasında jáhán hám milliy 
dramaturgiya dástúrleri qalayınsha rawajlandırıldı?
3. Ǵárezsizlik dáwiri dramaturgiyasında zamanagóy hám tariyxıy 
temalarda dóregen dramalardı atap kórsetiń hám qaharmanlar 
obrazına sıpatlama beriń.
4. Ǵárezsizlik dáwirinde dóregen Q. Mátmuratovtıń «Bir úyde 
eki ómir», M. Nızanovtıń «Eki dúnyanıń áweresi», K.Raxma-
novtıń «Injıqtıń muhabbatı», K.Allambergenovtıń «Ámir Te-
mir hám «Edige» dramaların oqıp kelip, mazmunın túsindi-
rip beriń.

---

231
i v B Ó l i m
tuwÍSqan xalÍqlar ádeBiyatÍ
Shayx Saadiy
(1210 — 1292)
Muslihaddin Abu Muhammad Abdallah ibn-Mushrif ibn-
Muslih ibn-Mushrif Saadiy Shiraziy 1203 — 1210-jıllar shama-
sında Irannıń qublasında Fars topıraǵında, áyyemnen belgili 
Shiraz sháhárinde dúnyaǵa kelgen. 
Saadiydiń atası Mushrif Shiraziy ulama adam bolǵan. Saadiy 
on úsh jasında atası qaytıs boladı. 
XIII ásirdiń jigirmalanshı jılları Jaqın Shıǵıstı Shıńǵısxannıń 
láshkerleri jawlap aldı.
Saadiy watanın taslap, ele monǵollardıń qılıshınan aman 
turǵan Baǵdad qalasına ketedi. Ol jerde dáslep Nizamiyya, 
sońınan Mustansiriyya medreselerinde tálim aladı.
Oqıwdı tamamlaǵan Saadiy Mekkege hajǵa ketedi. Sońınan 
ol jigirma jıldan aslam ómirin dárwishlik penen ótkeredi. Sol 
waqıttaǵı musılman wálayatlarınıń kópshiligin payıw-piyada 
gezip shıǵadı.
XIII ásirdiń 50-jılları shayır Damashqta Omeyyadlar me-
shitiniń janında ornalasıp, sol jerde óziniń ataqlı «Bostanın» 
jazıp baslaydı. Bunnan soń 1256-jılı tuwılǵan qalası Shirazǵa 
qaytıp kelip, «Gúlistan»dı jazıw menen shuǵıllanadı. Usı jerde ol 
shayx dárejesine jetisedi.
Saadiy 1292-jılı tuwılǵan qalasında dúnyadan kóz jumadı. 
Shayx Saadiy Shiraziydıń «Qulliyatı» (barlıq shıǵarmalarınıń 
jıynaǵı) «Bostan» (1256 — 1257) hám «Gúlistan» (1258) dástan-
larınan, 6000 báytten ibarat ǵázellerden ibarat.
«Bostan» («Miywe baǵı») — mutakarib ólshemi menen jazılǵan 
didaktikalıq poema bolıp tabıladı.
Al, «Gúlistan» («Gúl baǵı») poeziya (qosıq) hám proza (qara 
sóz) menen jazılǵan didaktikalıq poema dep júrgiziledi. 

---

232
Islam Shıǵısı poetikalıq dástúri boyınsha bul quramalı, kóp 
bólimli shıǵarmalar «másnawiy» dep ataladı. Házirgi terminolo-
giya boyınsha bul shıǵarmalardı poema yamasa dástan dep bel-
gilewge boladı.
Shayır jası birazǵa barǵan shaǵında dóretken bul eki shıǵar-
masında da adam balasınıń tárbiyası názerde tutıladı. Bul eki 
dástannıń da ózegi kámil insan tárbiyası bolıp tabıladı. «Tárbiya 
kórgen adam — dúnyanıń kórki», — Saadiydiń shıǵarmalarınıń 
bas mazmunı usı. Shayır adamlardı haqıyqıy adam bolıp jasawǵa 
shaqıradı.
Házirgi waqıtta biziń mekteplerimizde, joqarǵı oqıw orınla-
rında Islam Shıǵısınıń ádebiyatın úyreniwge keń orın berilip 
atır. Islam Shıǵısı ádebiyatınıń úlken bir qanatın quraytuǵın 
parsı ádebiyatınıń iri wákilleri Rudakiy, Ferdawsiy, Nasır Xıs-
raw, Omar Hayyam, Nizamiy, Saadiy, Hafiz, Jalaladdin Rumiy 
hám Jámiylerdiń dóretpeleri menen tanısıw jas áwladqa úlken 
ruwxıy azıq beredi. 
Shayx Saadiydiń «Gúlistan» dástanı qaraqalpaq tiline belgili 
shayır Saǵınbay Ibragimov tárepinen sheberlik penen awdarılǵan. 
Dástan baslama hám segiz baptan turadı. Shıǵarmanıń dú-
zilisi tómendegishe:
Baslama — shıǵarmanıń jazılıw sebebi haqqında;
Birinshi bap — patshalardıń ómiri haqqında;
Ekinshi bap — dárwishler ádebi haqqında;
Úshinshi bap — qanáát pazıyleti haqqında;
Tórtinshi bap — úndemewdiń paydası haqqında;
Besinshi bap — ıshqı hám jaslıq haqqında;
Altınshı bap — ázzilik hám ǵarrılıq haqqında;
Jetinshi bap — tárbiyanıń tásiri haqqında;
Segizinshi bap — sáwbet ádebi haqqında.
Ullı parsı shayırı Muslihaddin Saadiy Shiraziydiń «Gúlistan» 
atlı bul dástanı Islam Shıǵısı ádebiyatınıń biybaha baylıqlarınıń 
biri. Saadiydiń shıǵarmasında jámlengen hikayatları ásirler dawa-
mında medireselerde oqıw quralı bolıp xızmet etip, jaslardı 
adamgershilikke, jaqsılıqqa tárbiyalawda úlken xızmet etip kel-
gen.
Bul kitaptaǵı tereń filosofiyalıq hám ádep-ikramlıq mánige 
iye hikayatlar biziń hárbirimizdi joqarı adamgershilikke, is-há-

---

233
reketlerimizdi jaqsılıqtıń ólshemi menen bahalap jasawǵa tárbiya-
laydı.
Shıǵarma úlken didaktikalıq hám sociallıq xarakterge iye.