Qaraqalpaq ma mleketlik universiteti

Xalıq aralıq sawda teoriyasın islep shıǵıw tariyxı
Sol kúnlerde xalıq aralıq sawdanıń máseleleri ekonomikalıq teoriyanıń basqa baǵdarları ele rawajlanbaǵan payıtlarda ilimpazlar hám siyasatshılarǵa qızıqtı. Xalıq aralıq sawda hám usınıslardı islep shıǵıw teoriyalıq túsiniwge birinshi urınıw hám bul tarawda islep shıǵarıw dáwirinde húkimranlıq etken jallanba pánlerilizm doktrinasi edi. XvI ásirden. XvIII ásir ortalarına shekem xalıq aralıq miynet ajıratılǵan qarjı tiykarlanıp óz-ara hám úsh tárepleme munasábetler menen sheklengen. Keyin tarawda milliy topıraqtan chiqmadi hám tovarlar milliy sheki onimnen kirip etildi. Sonday etip, Angliya jún, Germaniya - Len, Frantsiya - floki hám basqalar. Mámlekettiń ılajı bolǵanınsha kóbirek tovarlar satıwı kerek bolǵan pikirler ústinde ustap turıldı hám ılajı bolǵanınsha kemrek satıp alıwı kerek. Usınıń menen birge, baylıq menen anıqlanǵan altın .³
Merkantilizm wákilleri " islep shıǵarıw faktorları" dıń dúnya usınısı - er (sonday-aq sheki onim), miynet hám kapital - kóbirek yamasa kemrek. Bul shamalar sonı ańlatadıki, bólek mámleketlikler, regionlar hám qalalardıń mápi dinamikalıq tárepten keri ekenligi sebepli, olardan biri ushın paydası joǵaladı. Sol munasábet menen hár bir mámlekette islep shıǵarıw faktorların, ásirese altın hám gúmis faktorların toplaw usınıs etildi. Merkantilististlar, mámlekette qımbat bahalı metallardı jetkizip beriw óz baylıǵın sáwlelendirganiga ıseniwgen, sol sebepli olar bul rezervni kóbeytiw ushın tiyisli sırtqı sawda eksklyuziv bolǵanına ıseniwgen.
XvIII ásir ortalarında xalıq, populyatsiya, shiyki onim hám materiallar jetkizip beriw kólemi, investitsiyalar kapitalı hám islep shıǵarıw kólemi keskin asdı. Sonday etip, nodantililistlar payda bolǵan tiykarǵı jay nadurıs edi. Ekonomistler túrli mámleketlerdiń máplerin saykes emes dep esaplawdı toqtatdilar hám xalıqlardıń haqıyqıy baylıǵı, tovarlar hám xızmetlerdi islep shıǵarıw qábileti retinde altın hám gúmis rezervlerinde onsha anıq emesligi tuwrısında juwmaqqa keldiler. Kóplegen ekonomistler (hám keyinirek kóplegen mámleket ǵayratkerleri), eger hár bir mámleket tek eń tómen bahalar menen shuǵıllanatuǵın tovarlar óndiriste qatnassa, barlıq mámleketler " tolıq ústinlik", sebebi kóbirek ónimler islep shiǵarıladı. tómengi ǵárejetler.
Merkantilizm mektep 150 jıl dawam etdi hám xalıq aralıq sawda teoriyasına járdem berdi:
- birinshi ret mámleketlerdiń ekonomikalıq ósiwi boyınsha sırtqı sawda aylanbasınıń áhmiyeti aytıp ótildi;
- birinshi ret tólew balansı menen xarakteristikalanǵan ;
- Ol global ekonomikada klassik mekteptiń rawajlanıwına dúmpish berdi.
Xalıq aralıq sawdanıń merkantilistik teoriyaleri ekonomikalıq siyasat baǵdarınıń payda bolıwına alıp keldi hám ol házirgi kunge shekem óz áhmiyetin joǵatmadi.protektsionizm... Protektsionizm siyasatı - mámleket máplerin aktiv qorǵaw ishki ekonomika olar ol yamasa bul húkimet tárepinen tushunilganidek.⁴

Merkantilistik siyasatti proteksionistik qurallar járdeminde ámelge asırıw nátiyjesinde quramalı sistemalar jaratıldı bajıxana bojlari, salıqlar, tosıqlar payda bolıp atırǵan kapitalıstik ekonomika mútajliklerine qarsı edi. Bunnan tısqarı, merkantilizmning statikalıq teoriyası basqa xalıqlardıń párawanlıǵın tómenletiw arqalı bir mámleketti bayıtıw principine tiykarlanǵan edi.⁵

Xalıq aralıq sawda teoriyası rawajlanıwınıń keyingi basqıshı A. Smit - jaratıwshı atı menen baylanıslı tolıq ústinlik teoriyası... A. Smit húkimettiń wazıypası mámile salasın tártipke salıw emes, bálki erkin sawda rejimin qollap -quwatlawdı esapqa alǵan halda islep shıǵarıwdı kooperatsiya hám miynet bólistiriwi tiykarında rawajlandırıw ilajların kóriw, dep esaplaǵan. Tolıq artıqmashılıqlar teoriyasınıń mánisi sonnan ibarat, xalıq aralıq sawda paydalı boladı, eger eki mámleket hár biri arzanlaw bahada islep shıǵaratuǵın bunday tavar menen sawda qilsa.⁶
Tolıq ústemshilikler teoriyası ekonomikalıq liberalizm ideologiyashısı A. Smitning ulıwma ekonomikalıq táliymatınıń tek bir bólegi bolıp tabıladı. Bul doktrinadan proteksionizmga qarsı, erkin sawda siyasatı kelip shıǵadı.
Zamanagóy ekonomistler tolıq artıqmashılıqlar teoriyasınıń kúshliligin, tekǵana milliy dárejede, bálki xalıq aralıq kólemde de miynet bólistiriwiniń ayqın artiqmashliǵin kórsetip beriwinde kóriwedi. Hálsiz tárepi Bul teoriya : ne ushın mámleketler tolıq ústinlik bolmaǵan táǵdirde de sawda etiwin túsintirmeydi.
XIX ásir dawamında. bahanıń miynet teoriyası (D. Rikardo tárepinen jaratılǵan hám K. Marks tárepinen islep shıǵılǵan ) uyań -aste belgililigin joǵatıp, basqa táliymatlar básekiine dus keldi; Usınıń menen birge, xalıq aralıq miynet bólistiriwi hám xalıq aralıq sawda sistemasında úlken ózgerisler júz berdi, bul tábiyiy ayırmashılıqlar roliniń tómenlewi jáne onıń áhmiyetiniń asıwı menen baylanıslı. sanaat islep shıǵarıw... waqıt talabına juwapan neoklassik ekonomistler E. Xekcher hám B. Olin jarattılar islep shıǵarıw faktorları teoriyası : matematikalıq esap -kitaplar P. Samuelson tárepinen berilgen. Bul teoriyanı óz-ara baylanıslı eki teorema menen ańlatıw múmkin.⁷
Olardan birinshisi, xalıq aralıq sawdanıń dúzilisin túsintirip, tekǵana sawdanıń salıstırıwiy ústinlikke tiykarlanǵanlıǵın tán aladı, bálki islep shıǵarıw faktorlarınıń qayır -ehsonidagi farqdan salıstırıwiy ústinliktiń sebebin da shıǵaradı.
Ekinshisi faktor bahaların teńlestiriw teoremasi Xekcher-Ohlin-Samuelson-xalıq aralıq sawdanıń faktorial bahalarǵa tásirin kórip shıǵadı. Bul teoremaning mánisi sonnan ibarat, ekonomika málim bir mámlekette ámeldegi bolǵan faktorlardan jáne de intensiv paydalanatuǵın tovarlardı islep shıǵarıw arqalı salıstırǵanda natiyjelilew boladı.