Qaraqalpaq mamleketlik universiteti “ ” fakulteti “ ” kafedrası

1. azotli tiykar (purin yamasa pirimidin).
2. oddiy uglevod - pentozalar.
3. fosfat kislota qaldıǵı dıń ximiyalıq jol menen birigiwinen payda boladı.
Nukleotidlar fakat azotli tiykarları menen parıq etedi.
Purin tiykarlarına - adenin hám guanin, pirimidin tiykarlarına timin (urasil) hám sitozin kiredi. Uz quramında adenin saqlaytuǵın nukleotid adenin (A), guanin (G), timin (T) hám sitozin (S) nukleotidlari dep ataladı hám olardı atı bas xarflari menen kórsetiledi.
Ekenin aytıw kerek, biziń planetamızda turmıs suw ortalıǵında payda bolǵan. Ayır qanday organizm suwsız iskerlik kórsete almaydı. Suwdiń ximiyalıq quramı hám dúzilisi ápiwayı bolıwına qaramay, ol káramatlıq, unikal fizika-ximiyalıq qasiyetke hám biologiyalıq wazıypaǵa iye.
Suw molekulası (H2 O) - qutblangan birikpe bolıp, kisloroddıń elektrofil atomi bólekan keri zaryadqa iye, vodorod atomi bolsa oń zaryadlı bolıp, olar ortasında elektrostatik, kúshsiz ionlı baǵ payda boladı. Birdey zaryadlanǵan atomlar arasındaǵı vodorod baǵları suw molekulasın agregat jaǵdayǵa keltiredi. Agregat jaǵday daǵı suw bir neshe molekulalardan ibarat bolıp, onıń formulasın (N2 O) n dep n=2, 3, 4, 5 ge teń dep qabıl qilsak tuwrı boladı (1-súwret). vodorod baǵları biopolimer hám ulıwma, makromolekulyar strukturasın qáliplestiriwde tiykarǵı rol oynaydı. vodorod baǵlarınıń janlı sistema daǵı áhmiyeti tap uglerod -uglerod baǵlar sistemasına o'hshatish múmkin.
Donor-aktseptor ózgeshelikine iye bolǵan vodorod baǵları kovalent (200-400 kDj/mol), ion hám van-der-vaals baǵlarınıń ortasında bolıp, onıń quwatı 12-30 kDj/mol átirapında esaplanadı. Suw molekulasınıń ayriqsha strukturası onıń reń-barang fizikaviy-ximiyalıq ózgesheliklerin belgileydi. Organizmde júz bolatuǵın ximiyalıq processler suwlı ortalıqta ámelge asadı..Suwlı ortalıqta birikpe hám elementlar ayriqsha suwlı qabıq menen oralǵan bolıp, qutblangan suw molekulaları makromolekulalarning zaryadlanǵan yamasa ionlanǵan gruppaları arqalı baylanisıp qáliplesedi. Qabıq qansha úlken bolsa, onıń eritiw qábileti sonsha joqarı boladı.
Suwǵa salıstırǵanda molekulalar yamasa olardıń bir bólegi gidrofil (suwda eriytuǵın ) yamasa gidrofob (suwda erimeytuǵın ) larga bólinedi. Gidrofil birikpelerge ionlarǵa dissotsiyalanadigan (ON, SOON, NH2) organikalıq, organikalıq bolmaǵan elementlar, sonıń menen birge quramında qutblangan gruppalar tutatuǵın biopolimerlar kiredi. Gidrofobli birikpelerge molekulalarında qutblanmagan gruppalar (-SN3), shınjırlar (-SN=SN-) tutatuǵın organikalıq birikpeler (triglitserinlar, steroidlar hám basqalar ) kiredi. Ayırım molekulalar quramında gidrofil hám gidrofob gruppalardı tutıp, olardı amfifil (amphy-grekshe ekilemshi) element yamasa birikpeler dep ataladı. Olar may kislotaları, fosfolipidlar hám taǵı basqa bolıwı múmkin.
Joqarıdaǵı pikirlerge tiykarınan suw dipol jaǵdayında tekǵana óz-ara baylanısadı, bálki kletkalar daǵı qutblangan organikalıq hám organikalıq bolmaǵan elementlar molekulaları menen de baylanısadı. Bunday process elementlar gidrotatsiyasi dep ataladı. Suwdiń fizika-ximiyalıq qásiyetleri onıń biologiyalıq wazıypaların belgileydi:
● Suw benuqson, ájayıp erituvchi.
● Suw organizmde ıssılıq balansın basqarıwshı regulyator bolıp, onıń ıssılıq sıyımlılıqı hár qanday biologiyalıq elementlardan joqarı bolıp tabıladı.
● Suw kletka ishindegi basım (turgor) ni jáne onıń formasın saqlawda qatnasadı.
● Ayırım bioximiyalıq processlerde suw substrat retinde de xizmet etiwi múmkin.
Anorganik yamasa mineral elementlar kletkada ion jaǵdayında boladı. Kletka hám kletkalararo suyıqlıqta kationlardan Na+, K+, Ca++, Mg++, Zn++, Fe++, anionlardan bolsa,,, ushraydı. Organikalıq bolmaǵan kation hám anionlar kletka hám kletkaaro suyıqlıq hám qan plazmasida muǵdarı boyınsha úlken parq etpeydi. (2--keste).