Qaraqalpaq til bilimi

1. 1. Tariypler. Hawa massalarınıń qáliplesiwi sharayatları

Troposferada hawa gorizontal boyınsha bir jınıslı emes. Ol salıstırǵanda bir jınıslı ǵárezsiz massalardan ibarat boladı. Hár bir hawa massasınıń ishinde temperatura, ıǵallıq hám shań muǵdarı sıyaqlı atmosferanıń tiykarǵı shamaları gorizontal boyınsha júdá kem ózgeredi, yaǵnıy bul meteorologik shamalardıń gorizontal gradientlari júdá kishi, olardıń biyiklik boyınsha bólistiriliwi bolsa tiyisli hawa massası ushın xarakterli málim bir nizamlıqǵa iye.

Hawa massalarınıń gorizontal ólshemi mińlaǵan kilometrlerde,vertikal ólshemi bolsa bir neshe kilometrlerde olshenedi. Ayırım jaǵdaylarda hawa massaları jer júzinden tropopa jayıladi, geyde bir-birine ústpe-úst (ádetde, jıllı hawa massası suwıq hawa massasınıń ústinde) jaylasadı.
Qońsılas hawa massaları arasındaǵı ótiw zonası jetkilikli dárejede (200-500 km) yamasa tar (30 -100 km) bolıwı múmkin - olar atmosfera frontlari dep ataladı. Bunday ótiw zonasında meteorologik shamalardıń keskin ózgerisleri gúzetiledi.
Sonday etip, atmosferada óz ózgeshelikleri menen bir-birinen keskin parq etiwshi hawa massalarınıń qasında jaylanıwın kóplegen ushıratıw múmkin.
Úlken aymaqta salıstırǵanda bir jınıslı hawa massasınıń qáliplesiw sharayatların kórip shıǵayıq.
Bir jınıslı hawa massası qáliplesiwiniń birinshi zárúrli shárti quyash radiatsiyasınıń keliwi, anıǵıraǵı, quyash nurlardıń túsiw múyeshi, yaǵnıy orınnıń geografiyalıq keńligi menen baylanıslı. Quyash radiaciyası joqarı keńliklerde tómen keńliklerde ǵana salıstırǵanda talay kem muǵdarda jetip keledi hám soǵan uyqas túrde túrli keńliklerde jer sırtı túrlishe isiydi.
Sol sebepli bir jınıslı hawa massaları keńliklerdiń kishi diapazonında (20°-25°) payda boladı. Birinshi zárúrli shártga muwapıq hawa massaları keńlikler dóńgelekleri boylap sozılǵan boladı (hawa massalarınıń keńlik dóńgelekleri boyınsha gorizontal ólshemleri meridian boyınsha ólshemlerinen úlken boladı ). Meridian boylap hawa temperaturası úlken ózgerislerge iye bolǵanlıǵı ushın, batısdan ekvatorǵa shekem tórt túrdegi - arktik, mo''tadil, tropik hám Ekvatorial hawa massaların ushıratıw múmkin.
Bir jınıslı hawa massası qáliplesiwiniń ekinshi zárúrli shárti - bul bir jınıslı jer sırtınıń bar ekenligi bolıp tabıladı, yaǵnıy bir jınıslı hawa massaları bir jınıslı jer sırtı ústinde ǵana payda boladı. Troposfera hawası ıssılıqtıń tiykarǵı bólegin, ıǵallıqtıń bolsa barlıǵın jer sırtınan aladı. Sol sebepli, hawa massalarınıń ózgeshelikleri onıń astındaǵı jer sırtı xarakteri menen bekkem baylanıslı. Áwele, jer sırtı (qurǵaqlıq ) hám suw sırtın ajıratıw kerek. Mısalı, qısta orta keńliklerde okean hám teńizler ústinde suwıq hám ızǵar, qurǵaqlıqlıq ústinde bolsa suwıq hám salıstırǵanda qurǵaqlaylaw hawa massaları payda boladı. Jazda bolsa kerisinshe, okeanlıq ústinde suwıq hám ızǵar, qurǵaqlıqlar ústinde jıllı hám salıstırǵanda qurǵaqlay hawa massaları qáliplesedi. Sol sebepli hawa massalarınıń qayda qálipleskenligine kóre olar teńiz hám kontinental hawa massalarına bólinedi.
Qurǵaqlıq maydanı da bir jınıslı emes, onıń al'bedosi 15% ten (qara topıraq ) 80% ge shekem (jańa yoqqan qar) ózgeriwi múmkin. Sol sebepli suw sırtı ústinde (qurǵaqlıq ústindegiga salıstırǵanda ) bir jınıslıraq hawa massaları payda boladı.
Aqır-aqıbette, hawa massaları payda bolıwınıń úshinshi zárúrli shárti málim geografiyalıq aymaq ústindegi hawa cirkulyaciyası xarakteri jáne onıń kóshiw tezligi menen baylanıslı.
Sonı aytıw kerek, hawa massaları qáliplesken aymaqlarda, yaǵnıy atmosfera cirkulyaciyası turaqlı shárayatlar menen xarakterlenetuǵın geografiyalıq orında, bir waqtıniń ózinde hár qıylı hawa massaları júzege keliwi múmkin.
Atmosfera cirkulyaciyası sharayatları ózgeriwi menen hawa massaları qáliplesken aymaqtan basqa qońsılas aymaqlarǵa kóshedi. Kóshiw processinde ol ózgeshelikleri pútkilley basqa bolǵan hawa massaları menen toqnasadi hám óz-ara tásirde boladı.
Kóshiw dawamında ózgergen radiaciya balansı sharayatları tásirinde hám tóselgen sirt menen tásirleniwi nátiyjesinde hawa massalarınıń ózgeshelikleri úzliksiz ózgerip baradı. Bul evolyucion process hawa massalarınıń transformaciyası dep ataladı hám ol jańa aymaqta teń salmaqlılıqǵa erisgenge shekem, yaǵnıy hawa massası formalanǵanǵa shekem dawam etedi. Bir jınıslı hawa masaları qáliplesiwiniń biz kórip shıqqan shártleri real jaǵdaydı tolıq suwretlep bere almaydı. Real atmosferada hawa massalarınıń qáliplesiwi quramalı termodinamikalıq process bolıp, ol tek joqarıda kórilgen faktorlarǵa emes, bálki basqa túrli faktorlarǵa da baylanıslı.
Sinoptik analizdiń wazıypası hawa massaları rawajlanıwınıń barlıq basqıshlarındaǵı fizikaviy ózgesheliklerin úyreniw, hám de hawa massalarınıń kóshiwi, evolyutsiyası hám óz-ara tásirinleri nátiyjesinde hawa rayınıń keleshektegi ózgerislerin anıqlawdan ibarat esaplanadi.