Qaraqalpaq til bilimi

Jumıstıń maqset hám wazıypaları: Jumıstıń tiykarǵı maqseti Sinoptika tarawın oqıwshılarǵa ele de tereńirek úyretiw, bul taraw boyınsha ele izertlenbegen jańalıqlardı ashıw, tereńirek túsindiriw bolıp tabıladı. Oqıwshılarda jańa kónlikpelerdi payda etiw, bul tarawdaǵı ilimiy miynetlerdi ele de bayıtıwǵa baǵdarlaw.
Jumıstıń obyekti: Joqarı oqıw orınlarınıń Meteorologiya oqıtıw metodikası tiykarında alıp barıladı.
Jumıstıń predmeti:
Jumıstıń qurılısı: Biziń jumısımız kirisiw, 2 bap, juwmaqlaw, paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi hám siltemelerden turadı. Ulıwma betler sanı:27
Kirisiw

Atmosfera (áyyemgi grekshe: ἀτμός - atmos - puw hám σφαῖρα - sfera) - jer sharın qorshap alǵan hám ol menen birge aylanatuǵın hawa qabıǵı. Atmosfera massası 5, 15-YU15 t bolıp, jer sharı salmaǵı (5, 977-1021 t) dıń shama menen. millionnan bir bólegine teń. Biyiklikke kóterilgen tárepke Atmosfera basımı hám qısıqlıǵı azayıp baradı. Atmosferanıń qalıńlıǵı bir neshe on mıń km bolıwına qaramay, onıń tiykarǵı massası jer sırtına jantasqan juqa qatlamda jaylasqan. Atmosfera pútkil mısalı shama menen. 50 % jer sırtınan 5 km biyikligine she bolǵan qatlamda, qalǵan 50 % bolsa 30 - 35 km biyiklikkacha bolǵan qatlamda tóplanǵan. Jer sırtında Atmosferanıń qısıqlıǵı YU-3 g/sm³ bolsa, shama menen. 700 km biyiklikte 10 -16 g/sm³. Atmosfera joqarı qatlamlarınıń qısıqlıǵı planetalararalıq ortalıqtaǵı gazlardıń qısıqlıǵına teńlesedi. Sol sebepli Atmosferanıń keskin shegarası bolmaydı, az-azdan planetalararalıq keńislikke ótedi. Atmosferanıń joqarı qatlamları Quyashdan shıǵıs radiatsiya energiyası tásirinde issılıq alǵanlıǵı ushın ol qatlamlardıń qısıqlıǵı waqıtqa, geografiyalıq keńliklerge baylanıslı. Atmosfera joqarı qatlamlarınıń qısıqlıǵı Quyash jarıtıp atırǵan waqıtta jarıtpay atırǵan waqıtqa qaraǵanda úlkenlew. Sonıń menen birge, Atmosfera joqarı qatlamlarınıń qısıqlıǵı polyus rayonlarında Ekvatorial rayonlardagiga qaraǵanda kishi. Atmosfera tiykarınan azot (78, 09 %), kislorod (20, 45 %) hám argon (0, 93 %) gazlar qospasınan ibarat, qalǵan bólegin karbonat angidrid gazı, vodorod hám de geliy, neon, kripton hám ksenon sıyaqlı inert gazlar quraydı. Atmosferada júdá az muǵdarda metan, azot, oksid, uglerod (I)-oksid hám basqa tábiyiy hám de sanaat gazları bolıp, muǵdarı ózgerip turadı. Qurǵaqlıq hám aydındaǵı turaqlı puwlanıw sebepli Atmosferada suw puwı da boladı. Puwdıń qoyıwlasıwı bult hám jawınlardı payda etedi. Hawada mudami hár túrlı shamada shań bóleksheleri bar. Olardıń dáregi Jer hám kosmik keńislik bolıp tabıladı. Atmosfera quramına kóre, tiykarınan gomosfera hám geterosfera qatlamlarına bólinedi. Jer sırtınan 90 - 95 km biyikke shekem bolǵan hawa qatlamında joqarıda belgilengen tiykarǵı gazlar (azot hám kislorod ) dıń salıstırmalı quramı ózgermeydi, bunı gomosfera (bir jınslı ) qatlam dep ataladı, bul qatlamnan joqarıda bolsa azot hám kislorod molekulaları zaryadlı atomlarga ajraladi` hám atom salmaǵı boyınsha bólistiriledi. Bunı geterosfera qatlamı dep júritiledi. Sol belgine tiykarınan ozonosfera (20 - 55 km) hám ionosfera (90 km den joqarı ) qatlamların da ajıratıw múmkin. Ozonosfera qatlamı sebepli jer júzinde turmıs ámeldegi, sebebi Quyashdan kiyatırǵan hám turmıs ushın zıyanlı bolǵan hár túrlı nurlardıń tiykarǵı bólegi sol qatlamda jutıladı. Ionosfera ionlar konsentraciyası bólistiriliwi boyınsha 60 km biyiklikte D, PO- 140 km biyiklikte YE, 220 km den joqarıda Fqatlamlarini payda etedi. Atmosfera quyash radiatsiyasınıń málim bólegin utadı hám shashadı. Atmosferada issiklik kóbirek turbulent (dúbeley) háreket, radiatsiya processleri hám suwdiń keńislikdegi ózgerisleri arqalı tarqaladı, nátiyjede Atmosfera temperatura bólistiriliwi boyınsha 5 tiykarǵı qatlamǵa ajratıladı. Atmosfera troposfera qatlamınıń jer sırtınan bálentligi polyus keńliklerinde 10 - 11 km, tropik rayonlarda 14-17 km. Troposfera qatlamında hár 100 m biyiklikte temperatura 0, 6° ga tómenlep baradı. Troposferaning joqarı shegarasında hawanıń ortasha temperaturası orta keńlik ústinde - 55° - 60°, Ekvatorial tarawlar ústinde - 70° ge shekem. Bul qatlamda jer sırtınıń fizikalıq ózgeshelikleri hár túrlı boladı.
Qandayda bir aymaq yamasa punkttegi keyingi sutka dawamında gúzetiliwi kútilip atırǵan hawa rayın aldınan aytıp beriw ushın kontinent yamasa okean ólshemlerine salıstırılsa bolatuǵın iri aymaq ústindegi atmosfera jaǵdayın úyreniw kerek. Sol sebepli sinoptik kartalar (jer jaqinı hám biyikliktegi) járdeminde atmosferada bir qatar sinoptik obyektler ajratıladı, olar óz gezeginde, úyrenilip atırǵan iri aymaqlardaǵı atmosfera jaǵdayın oyda sawlelendiriwge múmkinshilik jaratadı.
Sinoptik obyektge tómendegiler kiredi:
- hawa massaları :
- atmosfera frontlari:
- planetar joqarı frontal zonalar hám tez hawa aǵısları :
- barik sistemalar (ciklonlar hám antitsiklonlar ).
Hawa rayınıń áhmiyetke iye bolǵan ózgerisleri sinoptik obyektlerdiń payda bolıwı, rawajlanıwı hám kóshiwine baylanıslı.