Qaraqalpaq til bilimi

2.2. Suwıq hám jergilikli (neytral ) hawa massalarınıń xarakteristikaları

Eger ko'rilayotgan aymaqta hawa massasınıń temperaturası kún sayın kóterilip, ortasha sutkalıq temperaturası teń salmaqlılıq temperaturasınan tómen saqlanıp qalsa, bunday hawa massası suwıq hawa massası dep ataladı. Suwıq hawa massası turaqlı yamasa noturg'un jaǵdayda bolıwı múmkin. Suwıq noturg'un hawa massası qurǵaqlıq ústinde, ádetde jıldıń jıllı yarımında, ásirese teńiz mo''tadil hawası hám dengazi arktik hawası qurǵaqlıqqa kirip keliwinde gúzetiledi. Okean hám teńizler ústinde bunday hawa massası, tiykarınan jıldıń suwıq yarımında gúzetiledi. Biraq, ol jazda, salıstırǵanda suwıq hawa massası (arktik hawa yamasa mo''tadil hawa ) iliqroq suw sırtı ústine kelgeninde de payda bolıwı múmkin.

Suwıq turaqlı emes hawa massasınıń kirip keliwi ushın ciklonlardıń suwıq frontlar arqasındaǵı bólimleri hám olarǵa bólekan tutasǵan antitsiklonlardıń shegara bólimleri qolay sinoptik sharayatlar esaplanadı.
Suwıq turaqlı emes hawa massasındaǵı tipik hawa rayı sharayatları : top-top bultlar (kúndizgi saatlar olar ushın eń qolay ), tez-tez tákirarlanatuǵın nóser jawınları, birpara waqıtta kúndiz gúldirmama, keshesi bolsa qurǵaqlıqlar ústinde radiacion rayonlar.
Suwıq turaqlı hawa massaları (qurǵaqlıq tegis hawası hám qurǵaqlıq arktik hawası ) qurǵaqlıqlar ústinde tiykarınan qısta, Arktika hám Antarktika muzlıqları ústinde jazda da gúzetiliwi múmkin. Bunday hawa massaları okean hám teńizler ústinde júzege kelmeydi.
Suwıq turaqlı hawa massaları ushın eń qolay sinoptik sharayatlar - bul antitsiklonal sistemalar hám ásirese olardıń oraylıq bólimleri bolıp tabıladı.
Suwıq turaqlı hawa massalarındaǵı xarakterli hawa rayı : a) geyde radiatsion rayonlar gúzetiletuǵın bultsiz suwıq hawa rayı (tiykarǵı túri); b) geyde kúshsiz qar jawıwı gúzetiletuǵın úlken muǵdardaǵı tolıq qatlamdor yamasa top-top qatlamdor bultlı hawa rayı (qosımsha túri).Hawa rayınıń qosımsha túri antitsiklonlardıń batıs hám arqa bólimlerinde suwıq hawanıń tómen qatlamı ústinen salıstırǵanda jıllı hám ızǵar hawa advektsiyasi gúzetilgeninde júz beredi.
Bultsiz hawa rayında suwıq turaqlı hawa massasında meteorologik shamalardıń sutkalıq ózgeriwi jıllı turaqlı massadaǵıdan úlken, turaqlı emes hawa massasınan bolsa kishi boladı.
Orta hám bálent keńliklerde qısta, ádette, jer sırtınıń radiaciya hám ıssılıq balansı keri boladı hám qurǵaqlıq ústinde radiacion rayonlar payda boladı. Rayonlar tek hawa massalarınıń ızǵarlıǵı úlken bolǵanında payda bolıwı múmkin.
Meteorologik shamalardıń sutkalıq ózgeriwi suwıq turaqlı emes hawa massalarında kútá úlken boladı. Mısalı, keshesi kúshsiz samallar menen bultsiz suwıq hawa rayı, kúndiz bolsa kúshli bultlılıq, jawın -shashin, samaldıń kusheytiwi hám temperaturanıń 10 -15° ga artpaqtası gúzetiliwi múmkin.
Hawa massasınıń turaqlı emesligi tek ǵana hawa massası hám tóselgen sirt arasındaǵı temperaturalar óz-ara qatnasına, bálki hawa ızǵarlıǵına da baylanıslı. Hawanıń ızǵarlıǵı qansha úlken bolsa, hawa massası sonsha turaqlı emes boladı. Hawa massasınıń turaqlılıǵına tóselgen sirt relefi hám sinoptik sharayatlar, ásirese, hawa massasınıń tiykarǵı aǵıslarında konvergentsiya yamasa divergentsiya zonalarınıń bar ekenligi úlken tásir kórsetedi.
Konvergentsiya bolǵan aǵıslarda divergentsiya bolǵan aǵıslardaǵıǵa salıstırǵanda turaqsızlıq úlken boladı. Tawdıń samalǵa qaraǵan tárepinde turaqsızlıq samalǵa teris bolǵan tárepindegiden úlkenlew boladı. Jer sırtınıń bir jınıslı bolmaǵan relefinde suwıq hám tıǵız hawa oypatlardı iyelep, tómen temperaturalı jergilikli oshaqlardı payda etedi. Oypatlarda ayırım jaǵdaylarda temperatura átirapdaǵı tóbeliklerge salıstırǵanda 10°-20° ga tómen bolıwı múmkin (biyiklikler ayırmashılıǵı bir neshe on metr bolıwına qaramay ).
Suwıw processinde kún sayın kúshli suwıǵan qatlamnıń vertikal sozılǵanlıǵı artadı hám 1-2 km yamasa onnan úlkenlew bolıwı múmkin. Daslep,suwıq turaqsız hawa (teńiz arktik hawası hám teńiz turaqlı hawası ) qurǵaqlıq ishkerisine jıljıǵan tárepke turaqlı hawa massasına aylanadı.Antitsiklonlardıń payda bolıwı menen hawanıń tómenge háreketi rawajlanadı hám hawa massası turaqlılıǵınıń tez artıwına múmkinshilik beredi.
Jergilikli hawa massaları qálegen máwsimde turaqlı yamasa turaqsız jaǵdayda bolıwı múmkin. Hawa massasınıń turaqlılıǵı onı payda etken hawa massasınıń dáslepki qásiyetlerine hám transformaciya baǵdarına baylanıslı.
Eger jergilikli hawa massası jer sırtınan baslap suwıw nátiyjesinde jıllı hawa massasınan payda bolǵan bolsa, bul hawa massası turaqlı hawa massası qásiyetlerine iye boladı.
Eger jergilikli hawa massası jer sırtınan baslap jılıw nátiyjesinde suwıq hawa massasınan payda bolǵan bolsa, bul hawa massası turaqsız hawa massası qásiyetlerge iye boladı.
Kontinentler ústinde jazda jergilikli hawa massaları, ádetde, turaqsız,qısta bolsa turaqlı jaǵdayda boladı. Okean hám teńizler ústinde jergilikli hawa massaları jazda, kóbinese, turaqlı, qısta turaqlı emes ózgesheliklerge iye boladı.
Jergilikli hawa massalarınıń hawa rayı sharayatları olardıń turaqlılıǵı, ızǵarlıǵı, sonıń menen birge jıl máwsimi, tóselgen sirttıń jaǵdayı hám sinoptik sharayatlar menen belgilenedi.