Qaraqalpaq til bilimi

1.2. Hawa massalarınıń termodinamikalıqalıq klassifikaciyası

Hawa massalarınıń eki qıylı - termodinamikalıqalıq hám geografiyalıq klassifikaciyaları bar. Termodinamikalıq klassifikaciyalaw tiykarında hawa massalardıń termodinamikalıq ózgeshelikleri jatadı. Bul klassifikaciya boyınsha hawa massaları jıllı, suwıq hám neytral (jergilikli) túrlerge bólinedi.

Hawa massalardıń hár bir túri óz gezeginde turaqlı, turaqlı emes hám bıyparıq jaǵdaydaǵı hawa massalarına bólinedi.
Eger hawa massasınıń temperaturası kúnden-kǵnge tómenlep barsa, biraq onıń ortasha sutkalıq temperaturası teń salmaqlılıq temperaturasınan mudami joqarı bolsa, bunday hawa jıllı hawa massası dep ataladı.
Eger hawa massasınıń temperaturası kúnden kunga kóterilip barsa, biraq onıń ortasha sutkalıq temperaturası teń salmaqlılıq temperaturasınan tómen bolsa, bunday hawa suwıq hawa massası dep ataladı.
Eger hawa massasınıń temperaturası derlik ózgermeytuǵına jáne onıń ortasha sutkalıq temperaturası teń salmaqlılıq temperaturasına teń yamasa oǵan júdá jaqın bolsa, bul hawa neytral (jergilikli) hawa massası dep ataladı.
Teń salmaqlılıq temperaturası - bul kóp jıllıq ortasha temperatura bolıp, ol málim bir aymaq yamasa punkt degi málim jıl mawsimi ushın xarakterli bolıp tabıladı. Ámelde, sinoptik meteorologiyada hawa massalarınıń jıllı hám suwıq túrlerge ajratılıwı olardı bir-birine salıstırǵanda salıstırıwlawǵa tiykarlanǵan.
Qońsılas hawa massasına salıstırǵanda jıllıraq hawa massası «jıllı» hawa massası, suwıǵıraǵı bolsa - «suwıq» hawa massası dep ataladı. Bunnan tısqarı, hawa massalarınıń geografiyalıq jaylanıwın da esapqa alıw kerek. Mısalı, qıs aylarında Orta Aziya ústindegi temperaturası -10°S ga teń bolǵan hawa massası “suwıq” hawa massası dep esaplanadı. Lekin bul hawa massası Kazaxstan hám Batıs Sibir' ústindegi hawa massalarına salıstırǵanda jıllı boladı.
Hawa massalarınıń zárúrli termodinamikalıq ózgesheliklerinen biri bolǵan turaqlılıǵın anıqlaw talay qıyın. Eger hawa massasınıń bólekshesi sırtqı kúshler tásirinde teń salmaqlılıq jaǵdayınan shıǵarılıp, sırtqı kúshler tásiri toqtatılǵannan keyin óziniń baslanǵısh jaǵdayına qaytıp kelse, bunday hawa massası atmosferanıń kórilip atırǵan qatlamında turaqlı hawa massası dep esaplanadı.
Eger hawa massasınıń bólekshesi sırtqı kúshler tásirinde teń salmaqlılıqtan shıǵarılıp, sırtqı kúshler tásiri toqtatılǵannan keyin de bólekshe óz kóshiw baǵdarın ózgertpey háreketti dawam ettirse, bunday hawa massası turaqlı bolmaǵan hawa massası dep ataladı. Eger hawa massasınıń bólekshesi sırtqı kúshler tásirinde teń salmaqlılıqtan shıǵarılıp, sırtqı kúshler tásiri toqtatılǵanǵan keyin kóship ótken jayında qalsa, ol bıyparq hawa massası dep ataladı.


Real atmosferada temperaturanıń vertikal boyiınsha ózgeriw variantları
Hawa massalarınıń turaqlılıǵın bul usıl menen anıqlaw atmosferada júz beretuǵın fizikalıq processlerdi sáwlelendirse de, ámelde onnan paydalanıw qolaysız. Sol sebepli atmosferanıń turaqlılıǵı ámelde aerologik diagramma járdeminde stratifikatsiya sızıǵı (qızıl sızıq ) hám jaǵday sızıqların (úzliksiz qara sızıq ) salıstırıwlaw arqalı anıqlanadı. Eger kórilip atırǵan atmosfera qatlamında stratifikatsiya sızıǵı jaǵday sızıǵına salıstırǵanda shep tárepte jaylasqan bolsa, ol halda atmosferanıń bul qatlamı turaqlı emes stratifikatsiyalanǵan, oń tárepte jaylasqan bolsa -turaqlı stratikatsiyalanǵan dep ataladı.
Eger stratifikatsiya hám jaǵday sızıqları óz-ara parallel bolsa, ol halda bul qatlam bıyparq stratifikatsiyalangan boladı. Real atmosferada vertikal boyınsha háreketlerde suw bug'iga to'yinmagan hawa bóleksheleri menen birge suw bug'iga to'yingan hawa bóleksheleri de qatnasadı. Usınıń sebepinen temperaturanıń túrli vertikal bólistiriwleri ushın ızǵar (suw bug'iga to'yingan) hám qurǵaqlay (suw bug'iga to'yinmagan) hawa ushın atmosferanıń turaqlılıq dárejesi túrlishe boladı.
Eger atmosferanıń ko'rilayotgan qatlamında qurǵaqlay yamasa ızǵar to'yinmagan hawa ushın jaǵday sızıǵı temperaturanıń qurǵaqlay adiabatik vertikal gradienti(γa), ızǵar to'yingan hawa ushın - temperaturanıń ızǵar adiabatik vertikal gradienti (γna), stratifikatsiya sızıǵı uchastkası ushın - temperaturanıń haqıyqıy vertikal gradienti (γ) arqalı ańlatpalansa, ol halda stratifikatsiya hám jaǵday sızıqlarınıń óz-ara jaylasıwı 5 qıylı kóriniste bolıwı múmkin. Sonday eken,real atmosferada turaqlılıqtıń 5 variantın ushıratıw múmkin:
1) Qurǵaqlay hám ızǵar turaqlı emes stratifikatsiyalangan atmosfera qatlamı (γ>γa>γna) - aerologik diagrammada stratifikatsiya sızıǵı qurǵaqlay adiabata sızıǵına salıstırǵanda shep tárepte jaylasqan boladı (tolıq );
2) Qurǵaqlay bıyparıq, ızǵar turǵın emes stratifikatsiyalanǵan atmosfera qatlamı (γa=γ>γna) - stratifikatsiya sızıǵı qurǵaqlay adiabata sızıǵına parallel, ızǵar adiabata sızıǵına salıstırǵanda shep tárepte jaylasqan boladı ;
3) Qurǵaqlay turaqlı, ızǵar turaqlı emes stratifikatsiyalangan atmosfera qatlamı (γa>γ>γna) - stratifikatsiya sızıǵı qurǵaqlay hám ızǵar adiabata sızıqları arasında jaylasqan boladı ;
4) Qurǵaqlay turaqlı, ızǵar bıyparıq stratifikatsiyalangan atmosfera qatlamı (γa>γ=γna) - stratifikatsiya sızıǵı ızǵar adiabata sızıǵına parallel, qurǵaqlay adiabata sızıǵına salıstırǵanda oń tárepte jaylasqan boladı ;
5) Qurǵaqlay hám ızǵar turaqlı stratifikatsiyalangan atmosfera qatlamı (γ<γna<γa) - stratifikatsiya sızıǵı qurǵaqlay hám ızǵar adiabata sızıqlarına salıstırǵanda oń tárepte jaylasqan boladı (tolıq turaqlılıq ).
Joqarıda kórsetilgen atmosfera turaqlılıǵınıń 5 qıylı variantı tómende kórsetilgen
Atmosferanıń turaqlılıǵın anıqlaw bult, rayon, gúldirmama hám jawındı analiz qılıwda hám aldınan aytıp beriwde zárúrli áhmiyet kásip etedi. Noturg'un stratifikatsiyalangan atmosfera qatlamında vertikal rawajlanıw bultları (Su hám Cb), gúldirmama hám nóser jawınlar gúzetiliwi múmkin. Turaqlı stratifikatsiyalangan atmosfera qatlamında bolsa,kerisinshe, bunday bultlar rawajlanbaydı, qısta rayonlar hám inversiya astı hawa massalar ishindegi St hám Sc túrindegi bultlar gúzetiledi hám olardan shivalama jawınlar jawadı. Jıldıń jıllı bóleginde, ádetde bultsiz, gorizontal kóriniwshenlik jamanlasqan hawa rayı gúzetiledi. Sol sebepli jer sırtı jaqinı kartalarındaǵı bultlar, jawınlar hám hawa rayı hádiyselerinen atmosferanıń turaqlılıǵı tuwrısında oylaw múmkin.
Qısta tegis keńliklerde jer sırtı qasında sonday kúshli temperatura inversiyasi qatlamları rawajlanadı, olar hátteki kúndiz de joǵalmaydı. Ádette, bul jaǵdaylarda MT850 degi hawa temperaturası jer sırtındaǵı temperaturadan tómen bolmaydı. Bul bolsa atmosfera qatlamınıń turaqlı stratifikatsiyalanǵanınan dárek beredi.

1. 3. Hawa massalarınıń geografiyalıq klassifikaciyası. Hawa massaları túrleriniń qáliplesiw oshaqları

Hawa massaların geografiyalıq klassifikaciyalawdıń tiykarında olar qáliplesetuǵın geografiyalıq aymaqlar jatadı. Bul klassifikaciya boyınsha hawa massaları tórt túrge bólinedi:
1) arktik hawa (AH);
2) mo''tadil keńlikler hawası (MH)
3) tropik keńlikler hawası (TH)
4) Ekvatorial hawa (EH)
Óz gezeginde hawa massalarınıń dáslepki ush túri olar qáliplesken tóselgen sırttıń xarakterine baylanıslı halda qurǵaqlıq (q) hám teńiz (d) hawa massalarına bólinedi (dAH, qAH, dMH, dTH, qTH). Ekvatorial hawa óz ózgesheliklerine kóre teńiz ústinde payda bolǵan tropik hawaǵa jaqın, sol sebepli ol teńiz hám qurǵaqlıq hawa massalarına ajratilmaydı.
4. 2- hám 4. 3-raslarda hawa massaları túrleriniń qáliplesiw oshaqları
suwretlengen.
4. 2-súwret. Qishda hawa massaları túrleriniń qáliplesiw oshaqları : 1-arktik hawa, 2- qurǵaqlıq mo''tadil keńlikler hawası, 3-teńiz mo''tadil keńlikler hawası, 4 hám 5- ótiw zonası hawası, 6 -qurǵaqlıq tropik keńlikler hawası, 7-teńiz tropik keńlikler hawası, 8-Ekvatorial hawa, 9 -musson hawası.
Arktik hawa qısta Norvegiya teńizi hám Barents teńiziniń muzlamaytuǵın bóleginen tısqarı Polyus sheńberiniń ishkerisinde, jazda bolsa tiykarınan Arktika muzlarınıń ústinde payda boladı. Arktik hawanıń tegis keńliklerge kirip keliwi tiykarınan ciklonlardaǵı suwıq frontlar arqasında hám antitsiklonlar rawajlanıwda frontlar arqasında júz beredi.
Antitsiklonlardıń arqa -batıstan qubla-shıǵısqa jónelgen hám arqa -shıǵıstan qubla -batısqa jónelgen yamasa B. P. Multanovskiy boyınsha normal polyar o'qli hám ultraqutbiy o'qli traektoriyaları ajratıladı.
4. 3-súwret. Jazda hawa massaları túrleriniń qáliplesiw oshaqları :-arktik hawa, 2 qurǵaqlıq mo''tadil keńlikler hawası, 3-teńiz mo''tadil keńlikler hawası, 4-qurǵaqlıq tropik keńlikler hawası, 5-teńiz tropik keńlikler hawası, 6 -Ekvatorial hawa, 7-musson hawası.
Batıs Evropaǵa teńiz Arktik hawası xarakterli. Aziya hám Arqa Amerikaǵa qurǵaqlıq arktik hawası xarakterli, sebebi bul kontinentlerge arktik hawası qar yamasa muz menen oralǵan sirtlar ústinen ótip keledi. Qublada arktik hawa Alp, Kavkaz hám Orta Aziyaǵa shekem jetip keliwi múmkin. Qurǵaqlıq tegis hawası tegis keńlikliklerdegi kontinentlerdiń oraylıq hám arqa bólimlerinde payda boladı, qısta bul aymaq 30° hám 50°arqa keńlikler arasında, jazda bolsa 50° hám 70° arqa keńlikler arasında jaylasqan boladı.
Teńiz tegis hawası okeanlıq ústinde payda boladı. Teńiz tegis hawasınıń xarakteristikaları olar qáliplesken okeandagi oshaqlardıń keńlikler zonasına hám ciklonlar traektoriyasına baylanıslı bolıp, birpara jaǵdaylarda teńiz arktik hawasınıń qásiyetlerine, birpara jaǵdaylarda bolsa teńiz tropik hawasınıń qásiyetlerine jaqın boladı.
Qurǵaqlıq tropik hawası jazda kontinentler ústinde 15° den 50° arqa keńlikler zonasında, qısta bolsa Afrikanıń arqa bólegi ústinde júzege keledi.
Evropaǵa kirip keletuǵın teńiz tropik hawasınıń tiykarǵı qáliplesiw óshog'i qishda Ortaer teńizi basseyni bolsa, jazda Atlantikalıq okeanınıń subtropik keńlikleri bolıp tabıladı. Ulıwma, teńiz tropik hawası ekvatorǵa jaqın tarawlardı óz ishine alıwshı okeanlıqtıń tropik bólimlerinde payda boladı. Lekin, ekvatorǵa jaqın tarawlarda qáliplesken hawa jer sırtı qasında tegis keńliklerge shekem jetip kelmeydi.
Sonıń menen birge, tómen keńlikler ústinde qáliplesetuǵın, óz qásiyetlerine kóre jazda teńiz tropik hawasına, qısta qurǵaqlıq tropik hawasına jaqın bolǵan máwsimlik musson hawası ajralıp shıǵadı. Jazda musson hawası okeannan kontinentke qaray jóneledi, sol sebepli onıń quramında suw bug'i júdá kóp boladı, bul bolsa gúldirmamalar hám kúshli nóser jawınlarına alıp keledi. Qısta musson hawası salıstırǵanda jıllı hám qurǵaqlay bolıp, qurǵaqlıqtan okeanǵa jónelgen boladı. Tegis keńlikler ústinde (mısalı, Uzaq Shıǵısda ) musson hawası qısta qurǵaqlıq tegis hawası, jazda bolsa teńiz tegis hawası boladı. Jaqın átirapta jaylasqan teńizlerdiń tómen temperaturaları tásirinde bul jerde jazǵı musson salıstırǵanda suwıq boladı.
4. 1-kestede Rossiya Evropa bóleginiń oraylıq aymaǵı hawa massaları tiykarǵı túrleriniń xarakteristikaları kórsetilgen. Tuwrısında, basqa aymaqlar ushın temperatura xarakteristikaları basqasha boladı, lekin túrli hawa massaları ortasındaǵı temperaturanıń óz-ara qatnası saqlanıp qaladı.
Hawa massaları atmosfera hawasınıń ush parametri - temperatura, ıǵallıq hám shań menen xarakterlanganda sonı kóriw múmkin, eń tómen temperaturalar qishda qurǵaqlıq arktik hawası hám qurǵaqlıq tegis hawasında, jazda bolsa - qurǵaqlıq arktik hawasında, eń joqarı temperaturalar qurǵaqlıq tropik hawasında gúzetiledi. Teńiz tropik hawası eń úlken ıǵallıqqa iye, ıǵallıqtıń eń kishi bahaları qurǵaqlıq arktik hawası hám qurǵaqlıq tropik hawasında gúzetiledi. Eń shań hawa massası - qurǵaqlıq tropik hawası bolıp tabıladı, eń tınıq hawa massası teńiz arktik hawası bolıp tabıladı.