Qaraqalpaq til ha`m a`debiyati fakul`teti Qaraqalpaq til bilimi kafedrasi
Download 0.58 Mb. Pdf ko'rish
|
|
tiyisliligin bildiredi, al III bettin` affiksi predmettin` adamg`a yamasa adamnan basqa predmetlerge tiyisli ekenligin an`latadi.
Tartim kategoriyasi bir neshe usillar menen an`latiladi: 1. Morfologiyaliq usil. Bul usil menen bildirilgende predmettin` iyesi ha`m tartimlaniwshi predmet bir affiks ja`rdeminde an`latiladi: kitabim, basin`, erni. Bul jag`dayda tartimlang`an atliqtin` aldinda iyelik sepligindegi so`z qollanilmaydi.
Tu`rkiy tillerde -niki//-niki, -diki//-diki, -tiki//-tiki affikslerin qabillap tartim ma`nisin bildiretug`in atliqlar da tartim kategoriyasinin` morfologiyaliq usil menen jasaliwina kiredi. Bul usilda tartimlaniwshi so`z ataw sepliginde turadi da, al predmettin` iyesi -niki//-niki, -diki//-diki affikslerin qabil etedi: klub sovxozdiki. Predikativlik (bayanlawishliq) pozitsiyada qollanadi.
2. Morfologiya-sintaksislik usil. Bul usilda tartimnin` ma`nisi tartimlaniwshi atliqtag`i tartim affiksleri ha`m olardin` aniqlawishi bolip qollanilatug`in iyelik sepligindegi betlew almasiqlari arqali ku`sheyttirilip ko`rsetiledi: menin` kitabim, bizin` kitabimiz.
Tartimnin` bul formasi predmettin` iyesin ayriqsha atap ko`rsetiw ushin qollaniladi: menin` dayim.
3. Sintaksislik usil. Tartimliq ma`ni sintaksislik usil menen bildirilgende, predmettin` iyesi birinshi ha`m ekinshi bettegi ko`plik san iyelik sepligindegi betlew almasiqlarinan boladi da, tartimlaniwshi atliq sol betlerge tiyisli affikslerdi qabil etpeydi: bizin` u`y.
Tu`rkiy tillerde tartimlanbaytug`in bir de bir atliq so`z joq, biraq atliqtin` birdeyine tartimlanip keliwi sha`rt emes. Bul uliwma tu`rkiy tiller ushin ta`n qubilis. Sonliqtan tartim kategoriyasi bul tillerde ayriqsha orin iyeleydi.
Tartim affiksleri, tiykarinan, atliqqa ta`n bolg`an menen, geyde olar basqa so`z shaqaplarina da jalg`anip keliwi mu`mkin. Bul jag`daylarda tartimlang`an so`zler ko`binese substantivlesip atliqqa o`tip ketedi: qimbatlim, ekinshisi, aytqanin`iz ha`m t.b. Al, feyildin` ayirim formalarina jalg`ang`anda olar betlik affikslerinin` xizmetin atqaradi. Tartimlang`an so`zler geyde basqa so`z shaqaplari ma`nisinde de qollaniliwi mu`mkin: O`ybey, man`layimYo Misaldag`i man`layim so`zi tartimdi bildirmeydi, al tan`laq ma`nisinde qollanilg`an.
Tyurkologiyadag`i tartim kategoriyasi haqqinda arnawli miynetler qatarina birinshi gezekte S.S.Mayzel`din` «Izafet v turetskom yazike» (M.-L., 1957) atli miynetin ko`rsetiwge boladi. Miynet, tiykarinan, tu`rk tilindegi sintaksislik kategoriyanin` bir tu`ri-izafetke arnalg`an bolsa da, onda tartim formalari ha`m onin` o`zgeshelikleri haqqinda bahali pikirler aytilg`an, sebebi ha`r qanday izafetlik so`z dizbeginin` ekinshi komponenti tartimlang`an so`z boladi. Sonliqtan da bul miynette og`ada u`lken orin berilgen.
1956-jili shiqqan «Issledovaniya po sravnitel`noy grammatike tyurkskix yazikov» atli kitapta tartim kategoriyasina arnap jazilg`an belgili tyurkologlar N.K.Dmitrievtin` ha`m E.V.Sevortyannin` maqalalari berilgen. Bul maqalalar tu`rkiy tillerdegi tartim kategoriyasinin` teoriyaliq ma`selelerin teren`irek u`yreniwde birin-biri toliqtirip, oni bunnan bilay izertlew ushin u`lken xizmet atqaradi.
S.N.Ivanov o`zinin` arnawli maqalasinda tu`rk tili materiallarinda tartim kategoriyasinin` so`zdegi, so`z dizbegindegi ha`m ga`ptegi sipatlamasin bergen. 3
Bul miynetler tu`rkiy tillerdegi tartim kategoriyasinin` ta`biyatin aniqlawg`a u`lken a`hmiyetke iye. A`debiyatlar
Abuxanov G.A. Semantika i sintaksicheskaya funktsiya prityajatel`nix affiksov v sovremennom kazaxskom yazike. Alma-Ata, 1950; Tachmuradov T. Kategoriya prinadlejnosti v sovremennom turkmenskom yazike. AKD. Ashxabad, 1959; Asliddinov S. Kategoriya prinadlejnosti v sovremennom uzbekskom yazike. AKD. Samarkand, 1964; Patullaeva G. Sposobi virajeniya prinadlejnosti v karakalpakskom yazike. AKD. Nukus, 2001. Seplik kategoriyasi
Seplik kategoriyasi - so`z dizbegi yamasa ga`p quraminda atliqtin` basqa so`zler menen baylanisiwinda u`lken xizmet atqaradi.
VII-IX a`sirlerdegi tu`rkiy runikaliq estelikleri tilinde 11 seplik bolg`an. Olardin` birazi ha`zirgi tilde qollanilmaydi, biraq sol sepliklerde seplegen ayirim so`zler ha`zirgi waqitta ko`pshilik tu`rkiy tillerde ra`wishlik ma`nige o`tip ketken.
N
Dawissizlardan keyin Dawislilardan keyin a`. Tiykarg`i seplik - - g`. Tabis sepligi -ig`//-ig, -ug`//-u`g -in//-in; -ni//-ni -g`//-g, -n -ni//-ni q. Baris-orin sepligi -qa//-ka`, -a/-a` -qa//-ka` n`. Orin-shig`is sepligi -ta//-ta`, -da//-da` -da//-da` o`. Shig`is sepligi -tan//-ta`n, -din//-din -din//-din u`. Qural sepligi -in//-in -n
w. Iyelik sepligi -in`, -ig`, -in`, -ig -nin`//-nin` h. Jo`nelik sepligi -ri//-ri, -ru//-ru` 9.
Orin-jo`nelis sepligi -ra//-ra` a`0 .
-g`aru//-ga`ru`, -g`ar//-ga`r a`a
`. Baris-shek sepligi -ya//-ya`
3 Иванов С.Н. К истолкованию категории принадлежности. // “Советская тюркология”, 1973. №1, 26-36- бетлер. Seplikler o`zlerindegi semantikaliq ha`m grammatikaliq ma`nilerdin` ha`r qiyli da`rejede bildiriliwine baylanisli ha`m ga`ptegi xizmetine qaray: 1) grammatikaliq seplikler ha`m 2) ken`islik (lokal`) seplikler bolip ekige bo`linedi.
Grammatikaliq sepliklerge ataw, iyelik ha`m tabis seplikleri kiredi. Ken`islik sepliklerine baris, shig`is ha`m orin seplikleri kiredi. Olar da ga`pte ha`r qiyli grammatikaliq ma`nilerdi an`latadi. Biraq ken`islik seplikler ga`pte ken`islik ma`nide ko`birek qollaniladi.
Seplik jalg`awlari ko`plik ha`m tartim jalg`awlarinan keyin jalg`anadi. Ha`r bir seplik o`zine ta`n bolg`an formalarg`a, grammatikaliq ma`nilerge ha`m sintaksislik funktsiyalarg`a iye boladi.
1. Ataw sepligi - ha`rekettin` iyesi bolg`an zatti yamasa sub`ektti an`latip, kim ? ne
?
kimler ? neler
? kimi
? nesi
? kimleri
? neleri
? sorawlarina juwap beretug`in ha`m ga`pte, tiykarinan, baslawish xizmetin atqaratug`in seplik formasi.
Tu`rkiy tillerde ataw sepligi bir neshe atama menen ataladi: osnovnoy (tiykarg`i), imenitel`niy (ataw), korennoy (tu`bir), neopredelenniy (aniq emes), bezaffiksniy (affikssiz). Haqiyqatinda da, ataw sepligi - tiykarg`i seplik, ondag`i atliqlar, ko`binese tu`bir so`zler, onin` grammatikaliq ma`nisi aniq emes ha`m ol affikssiz qollaniladi.
Ataw sepligi basqa seplikler ushin tiykarg`i baza bolip esaplanadi, basqa sepliklerdin` jalg`awlari atliqtin` ataw sepligi formasina jalg`anadi.
2. Iyelik sepligi - bir predmettin` ekinshi predmetke tiyisli ekenin, onin` iyesin bildirip, kimnin` ? nenin` ? kimlerdin` ? nelerdin` ? kiminin` ? nesinin` ? sorawlarina juwap berip keletug`in ha`m ga`pte aniqlawish xizmetin atqaratug`in seplik formasi.
Ha`zirgi tu`rkiy tiller arasinda minaday nizamliliq bar: azerbayjan, tu`rkmen, tu`rk ha`m chuvash tillerinde dawissiz seske pitken so`zlerge jalg`anatug`in iyelik sepligi jalg`awi -in` formali boladi, dawisli seske pitken so`zlerge -nin` tu`rinde jalg`anadi. Basqa tu`rkiy tillerde -in` varianti atliqlarg`a jalg`anbaydi, tu`birdin` son`g`i sesinin` fonetikaliq sipatina qaray birde -nin`, birde -din`, birde -tin` bolip o`zgerip otiradi.
Iyelik sepligindegi atliq ga`pte basqa atliq ha`m substantivlesken so`zlerdi aniqlap keledi. Iyelik sepligi geyde affiksli formada bolsa, geyde ol tu`sirilip, affikssiz de qollaniladi. Bul eki forma arasinda ma`nilik ayirmashiliqlar da boladi.
3. Tabis sepligi - is-ha`rekettin` tikkeley ob`ektin ko`rsetip, kimdi ? neni
? sorawlarina juwap beretug`in ha`m ga`pte tuwra toliqlawish xizmetin atqaratug`in seplik formasi. Onin` affiksleri -di//-di, -ni//-ni, -ti//-ti, -n.
Tabis sepligi jalg`awi a`dette tuwra toliqlawishtin` grammatikaliq ko`rsetkishi dep qaraladi. Tabis sepliginin` ha`zirgi tu`rkiy tillerdegi formalari bir-birinen onsha o`zgeshelenbeydi. Tu`rkiy tillerdin` ko`pshiliginde derlik tabis jalg`awi n sesinen baslanadi, ayirim tillerde d ha`m t seslerinen baslanatug`in variantlar ushirasadi.
Tu`rkiy tillerdegi tabis sepligi de, iyelik sepligi siyaqli, geyde affiksli, al geyde ol tu`sirilip, affikssiz de qollanila beredi. Onin` usilayinsha qollaniliwi predmettin` aniqliq ha`m aniqsizliq ma`nilerine de baylanisli boladi.
4. Baris sepligi - is-ha`rekettin` bag`darlang`an ornin bildirip, kimgeW negeW qaydaW qayaqqaW sorawlarina juwap beretug`in ha`m ga`pte qiya toliqlawish yamasa orin pisiqlawish xizmetin atqaratug`in seplik formasi. Onin` formalari -g`a//-ge, -qa//-ke, -a, -e, -na//-ne.
5. Orin sepligi - predmettin` yamasa is-ha`rekettin` bolip atirg`an ornin bildirip, kimdeW nedeW qaydaW qayaqtaW qayerdeW sorawlarina juwap beretug`in ha`m ga`pte pisiqlawish, toliqlawish xizmetlerin atqaratug`in seplik formasi. Onin` affiksleri - da//-de, -ta//-te. Chuvash tilinde -ra//-re, -che formalari qollaniladi. Orin sepligi jalg`awi formasi jag`inan erte da`wirlerden ko`p o`zgerissiz kelip jetken.
6. Shig`is sepligi - is-ha`rekettin` shiqqan ornin bildirip, kimnenW nedenW qaydanW qayaqtanW sorawlarina juwap beretug`in ha`m ga`pte pisiqlawish, toliqlawish xizmetlerin atqaratug`in seplik formasi. Onin` affiksleri -nan//-nen, -dan//-den, -tan// -ten, -din//-din, -tin//-tin. A`debiyatlar
Idrisov N.I. Genitiv v sovremennom tatarskom literaturnom yazike. AKD. Kazan`, 1983; Dolinina Yu.P. Padeji v sovremennom kumikskom yazike. AKD. M., 1954; Kurishjanov A. Formi i znacheniya padejey v yazike C9d3x C7man8c7s. AKD. Alma-Ata, 1956; Sevortyan E.V. Kategoriya padeja. // Issledovaniya po sravn. grammatike tyurkskix yazikov. M.,1956; Dmitriev N.K. Stroy tyurkskix yazikov. M., 1962; Zakiev M. K voprosu o kategorii padeja v tyurkskix yazikax. // Problemi tyurkologii i istorii vostokovedeniya. Kazan`, 1964; Zaripov R.F. Kategoriya padeja v bashkirskom yazike. AKD. Ufa, 1971; Xulamxanova B.X. Kategoriya padeja v sovremennom karachaevo-balkarskom yazike. AKD. Baku, 1974; Blagova G.F. Tyurkskoe sklonenie v areal`no-istoricheskom osveshenii. M., 1982; Andreev V.A. Kategoriya skloneniya v chuvashskom yazike. AKD. M., 1987; Kuchigasheva N.A. Znachenie i upotreblenie prostranstvennix padejey (datel`nogo, mestnogo i isxodnogo) v sovr. Altayskom yazike. AKD. M., 1955; Ziyaeva I.G. Datel`niy padej v uzbekskom yazike. AKD. Samarkand, 1966; Ishaev A. Mag`an, sag`an, og`an haqida. // «Wzbek tili va adabieti», 1972, N5.
Atliqlarda jinisliq ma`ninin` bildiriliwi
Adamlardi ha`m t.b. janli predmetlerdi bildiriwshi atliqlarda jinis tu`sinigi ha`zirgi tu`rkiy tillerde ha`r qiyli usillar arqali bildiriledi: leksikaliq, sintaksislik.
1) Leksikaliq usil. Bul jag`dayda so`z o`zinin` tiykarg`i leksikaliq ma`nisi boyinsha belgili bir jinisti an`latadi. Bunday jinisliq o`zgeshelik, a) tuwisqanliq terminlerinde: ini, ata, ana, sin`li, kelin, qiz, hayal, qatin, er ha`m t.b; b) u`y haywanlarinin` atamalarinda: qoraz, ma`kiyen, eshki, teke, bug`a ha`m t.b. 2) Cintaksislik usil. Atliqlardag`i jinisliq belgi sintaksislik usil arqali da, yag`niy atliqlardin` jinis bildiriwshi arnawli so`zler menen dizbeklesiwi arqali da bildiriledi: qiz bala, ul bala ha`m t.b.
Kelbetlik (2 saat) Kelbetlik predmettin` turaqli belgisin bildiredi, sonliqtan da ga`pte olar atliqti aniqlap keledi.
Tu`rkiy tillerdegi kelbetlikler ma`nisi boyinsha ekige bo`linedi: sapaliq ha`m qatnasliq. Sapaliq kelbetlikler
Sapaliq kelbetlikler tu`rkiy tillerde predmettegi ha`r qiyli da`rejedegi sapaliq belgini bildiredi. Bunday belgiler ha`r qiyli boliwi mu`mkin: ren`, tu`r-tu`s (aq, qara, qon`ir), ken`islik belgileri (ken`, tuwri), sapaliq belgileri (issi, awir), xarakterdin` belgileri (siqmar, saqiy, juwas), adam ha`m t.b. predmetlerdin` sirtqi belgileri (juwan, buyra) ha`m t.b.
Sapaliq kelbetlikler tu`rkiy tillerde jay, salistiriw ha`m arttiriw da`rejelerine iye. Jay da`rejedegi kelbetlik belgini basqa belgige salistirmay neytral` tu`rinde ko`rsetedi, sonliqtan da ol sapaliq kelbetliktin` tu`biri arqali bildiriledi.
Salistiriw da`rejesi predmettegi belginin` basqa predmettegi belgige salistirg`anda ko`p yamasa az ekenligin ko`rsetedi: ku`shli-ku`shlirek, aq-ag`iraq, aqlaw, aqshil.
Tu`rkiy tillerde sapaliq kelbetliktin` salistiriw da`rejesi sintetikaliq usilda -raq//-rek, - law//-lew affiksleri arqali (o`tkirlew, qimbatiraq, tarlaw) ha`m analitikaliq usilda (o`limnen ku`shli, tastan qatti) jasaladi. Qatnasliq kelbetlikler
Qatnasliq kelbetlikler predmettin` belgisin tikkeley emes, al basqa bir predmetke, ha`reket ha`m qubilislarg`a baylanistirip bildiredi.
Tu`rkiy tillerdegi qatnasliq kelbetlikler predmettegi turaqli belgini bildiredi. Ma`selen, a`skeriy bilet degende bilettin` belgisi turaqli, ol o`zgermeydi ha`m oni basqa belgi menen salistiriwg`a yamasa arttirip aytiwg`a bolmaydi. Sonliqtan da qatnasliq kelbetlikler da`reje kategoriyasina iye emes ha`m en`, ju`da`, ku`ta`, dim so`zleri menen dizbeklespeydi.
Qatnasliq kelbetlikler predmettin` belgisin basqa predmet ha`m ha`reketlerge baylanisli bildiretug`in bolg`anliqtan, olar ha`mme waqitta do`rendi so`zler bolip esaplanadi: awilliq mektep, diywali gazeta, qisqi demalis. A`debiyatlar
Isxakov F.G. Imya prilagatel`noe. // Issledovaniya po sravnitel`noy grammatike tyurkskix yazikov. Morfologiya. M., 1956, 143-175-betler; Sevortyan E.V. Iz istorii prilagatel`nix v tyurkskix yazikax. // Tyurkologicheskie issledovaniya. M.-L., 1963; Babushkin G.F. Voprosi prilagatel`nix v xakasskom yazike. AKD. Abakan, 1953; Eyvazov A.G. Stepeni imen prilagatel`nix v sovremennom turetskom literaturnom yazike (s privlecheniem materialov iz drugix tyurkskix yazikov). AKD. Baku, 1964; Chakenov Dj. Kategoriya imeni prilagatel`nogo v sovremennom kazaxskom yazike. AKD. Alma-Ata, 1953; Tagiev B.M. Stepeni imen prilagatel`nix v azerb.yazike. AKD. Baku, 1965; Xametova A. Prevosxodnaya i preuvelichitel`naya stepeni imen prilagatel`nix v tyurkskix yazikax. AKD. Tashkent, 1969; Umetalieva B. Imya prilagatel`noe v sovremennom kirgizskom yazike. AKD. M., 1953; Madraximov A. Prilagatel`nie novoobrazovaniya v sovremennom uzbekskom yazike. AKD. Tashkent, 1955; Sodiqova M. Hozirgi wzbek tilida sifat. Toshkent, 1974; Musabaev G. Stepeni sravneniya prilagatel`nix v kazaxskom yazike. AKD. Alma-Ata, 1948 (Qazaq t8l8ndeg8 sin es8mn8n` shiraylari. Almati, 1951); Shamiradov K., Ibragimov A. Tu`rkmen dilinde sipatlar. Ashgabat, 1956; Giyasov S. Semanticheskaya struktura i komponentniy analiz kachestvennix prilagatel`nix uzbekskogo yazika. AKD. Tashkent, 1983; Ganixodjaeva M. Prilagatel`nie tsveta uzbekskogo yazika v sravnitel`no-istoricheskom aspekte. AKD. Tashkent, 1986.
Sanliq (2 saat) Sanliq - belgili bir mug`dardi yamasa predmettin`, qubilistin` sanin, shamasin, qatarliq ta`rtibin bildiretug`in so`z shaqabi.
Sanliqlar turaqli so`zler bolip esaplanadi, olar hesh waqitta da basqa so`z shaqaplarinan jasalmaydi.
Sanliq o`zinin` arnawli forma jasawshi affikslerine iye. Bul affiksler arqali sanaq sanliqlardan sanliqtin` basqa ma`nilik tu`rleri jasaladi.
Tu`rkiy tillerdegi sanliqlar ma`nisi boyinsha: 1) sanaq sanliqlar, 2) jiynaqlaw sanliqlari, 3) qatarliq sanliqlar, 4) toplaw sanliqlari, 5) shamaliq sanliqlar; 6) bo`lshek sanliqlar bolip altig`a bo`linedi. Sanaq sanliqlar
Sanaq sanliqlar predmettin` aniq sanin bildirip, qansha ? neshe
? degen sorawlarg`a juwap beredi. Sanaq sanliqlarg`a aniq sandi bildiretug`in tiykarg`i 20 so`z kiredi: bir, eki, u`sh, to`rt,
bes, alti, jeti, segiz, tog`iz, on, jigirma, otiz, qiriq, eliw, alpis, jetpis, seksen, toqsan, ju`z, min`. Olar o`zlerinin` matematikaliq tan`balarina da iye: 5 - bes, 7 - jeti, 30 - otiz, 100 - ju`z ha`m t.b.
Sanaq sanliqlar sanliqtin` basqa ma`nilik tu`rlerinin` jasaliwinda tiykarg`i baza bolip esaplanadi. Sanliqlar bir ma`nili so`zler, yag`niy bir sanliq so`z ekinshi bir sanliq so`zdin` ma`nisin bildire almaydi, og`an sinonim bola almaydi.
Jiynaqlaw sanliqlari Predmet yamasa qubilistin` sanin jiynaqlap, tu`rkiy tillerde jiynaqlaw sanliqlari sanaq sanliqlardan -aw//-ew affiksi arqali bir sanlig`inan jetige deyin jasaladi: birew, ekew, u`shew, to`rtew, besew, altaw, jetew. Jiynaqlaw sanliqlari predmettin` o`zin de, sanin da qosa bildiredi. Usinday o`zgesheliklerine baylanisli jiynaqlaw sanliqlari hesh waqitta atliq so`zlerdin` aldinda turip, olardi aniqlap qollanilmaydi. Toplaw sanliqlari
Toplaw sanliqlari predmetlerdi san jag`inan birdey toparlarg`a bo`lip, toplap ko`rsetedi. Olar sanaq ha`m jiynaqlaw sanliqlarinan jasalip, qanshadan ? nesheden ? degen sorawlarg`a juwap beredi. Toplaw sanliqlari to`mendegishe jasaladi:
Sanaq ha`m jiynaqlaw sanliqlarina, sonday-aq jup ha`m ta`kirar sanliqlarg`a shig`is sepliginin` jalg`awi jalg`anadi: jigirmadan, u`shewden.
Toplaw sanliqlari -lap//-lep affiksi arqali da jasaladi. Onday sanliqlar toplaw ha`m jiynaqlaw ma`nilerine iye boladi: onlap, ju`zlep. Shamaliq sanliqlar
Shamaliq sanliqlar predmettin` sanin, mug`darin tek shamalap ko`rsetedi. Olar ha`r qiyli affiksler arqali jasaladi:
1. -day//-dey, -tay//-tey affiksleri arqali. 2. -lag`an//-legen affiksi arqali.
3. -lar//-ler affiksi arqali. 4. Mug`dari jag`inan biri birine jaqin bolg`an eki sanaq sanliqtin` o`z-ara juplasiwinan shamaliq sanliq jasaladi: u`sh-to`rt. Bo`lshek sanliqlar
Bo`lshek sanliqlar pu`tin sannin` yamasa ko`p predmetlerdin` bo`legin bildiredi, sanaq sanliqlardin` belgili bir formada dizbeklesiwi arqali eki tu`rli formada jasaladi:
1. Bo`lshek sanliqlarinin` alimi - ataw sepligindegi sanaq sanliq, al bo`limi - shig`is sepligindegi sanaq sanliq bolip keledi: besten u`sh, u`shten bir.
2. Bo`limi iyelik sepliginde, alimi - III bette tartimlanip qollaniladi: to`rttin` biri. Qatarliq sanliqlar
Qatarliq sanliqlar predmetlerdin` ha`m ha`r qiyli qubilislardin` izbe-iz qatar ta`rtibin, retlik sanin bildiredi.
Tu`rkiy tillerdegi qatarliq sanliqlar sanaq sanliqlarg`a arnawli -nshi//-nshi affiksin jalg`aw arqali jasaladi.
A`debiyatlar Nizomiddinova S. Hozirgi wzbek tilida son. Toshkent, 1965; Xamdamov P. Numerativi v sovr. uzb.yaz. AKD. Samarkand, 1967; Xasenov A`. Qaz8rg8 qazaq t8l8ndeg8 san es8mder. Almati, 1957; Checheybaeva N. Imya chislitel`noe v kirgizskom yazike. AKD. Frunze, 1971; Bekbergenov A. Qaraqalpaq tilindegi sanliqlar. No`kis, 1976; Isxakov F.G. Chislitel`noe // Issledovaniya po sravnitel`noy grammatike tyurkskix yazikov. Morfologiya. M., 1956.
Almasiq (2 saat) Almasiq predmetti, onin` sapaliq belgisin, sanin, sindi ha`m t.b. belgilerdi tikkeley atamay, olardi tek siltep ko`rsetedi, sonliqtan da olardin` aniq ma`nisi tek kontekstten g`ana belgili boladi. Almasiqlar, tiykarinan, basqa so`z shaqaplarinin` «orinbasarlari» retinde qollaniladi. Olar qaysi so`z shaqabinin` orninda kelse, sol so`z shaqabinin` ma`nisin an`latadi, yag`niy almasiqtin` ma`nisi tek kontekstte g`ana aniq boladi. Tu`rkiy tillerdegi almasiqlar, tiykarinan, atliq, kelbet-lik ha`m sanliqtin` orninda qollaniladi, yag`niy bul so`zlerdin` ga`pte qayta-qayta orinsiz ta`kirarlana bermewi ushin xizmet etedi.
Ayirim ilimpazlar almasiqtin` usinday o`zgesheliklerin basshiliqqa ala otirip, oni o`z Download 0.58 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|