Qaraqalpaq til ha`m a`debiyati fakul`teti Qaraqalpaq til bilimi kafedrasi
Download 0.58 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Aniq ha`zirgi ma`ha`l feyilleri -ip//-ip, -p formali hal feyil menen betlik formadag`i tur, atir, otir, ju`r, jatir ko`mekshi feyillerinin` dizbeklesiwi arqali jasaladi: islep atirman.
Dawamli ha`zirgi ma`ha`l feyilleri orin sepligindegi -maq//-mek, -baq//-bek, -paq//- pek ha`m -iw//-iw formali atawish feyillerdin` betlik affiksleri menen qollaniliwi arqali jasaladi: artpaqta, o`siwde.
Tu`rkiy tillerdegi keler ma`ha`l feyilleri u`sh tu`rli formada jasaladi. 1) Aniq keler ma`ha`l feyilleri so`ylew waqtinan keyin aniq bolatug`in ha`reketti bildiredi ha`m hal feyilinin` -a, -e, -y formalarina bet-san affikslerinin` jalg`aniwi arqali an`latiladi: tabaman, qaytasan`, ko`redi. Bul formadag`i feyillerdin` keler ma`ha`l ma`nisi kontekstke qaray an`latiladi, sebebi olardin` ayirimlari qollaniliwina qaray geyde basqa ma`nilerdi de bildiredi: a) qanday da bir predmetke ta`n ha`reketti an`latadi: eli ushin tuwiladi, eli ushin o`ledi; b) dawamli ha`reket bildiriledi: Biz Qaraqalpaqstanda jasaymiz, ol mag`an unaydi. Usinday o`zgesheliklerine qaray bul formadag`i feyiller ha`zirgi keler ma`ha`l feyilleri dep ataladi. 2) Boljawli keler ma`ha`l feyilleri so`ylew waqtinan keyin bolatug`in ha`reketti isenimsiz etip, boljap ko`rsetedi ha`m kelbetlik feyildin` -ar//-er formasina bet-san affikslerinin` jalg`aniwi arqali jasaladi: bararman, kelermen, oqir, aytarmiz.
3) Niyetli keler ma`ha`l feyilleri so`ylew waqtinan keyin bolatug`in ha`rekettin` belgili bir maqset penen, niyet penen islenetug`inin bildirip, kelbetlik feyildin` -jaq, -maqshi formalarina bet-san affikslerinin` jalg`aniwi arqali jasaladi: bilmekshimiz, oqimaqshisan`. A`debiyatlar
Djuraeva Dj. Kategoriya budushego vremeni glagola v sovremennom uzbekskom yazike. AKD. Tashkent, 1961; Suleymanov A.X. Kategoriya glagolov proshedshego vremeni v sovremennom uzbekskom literaturnom yazike. AKD. Samarkand, 1949; Voprosi kategoriy vremeni i nakloneniya glagola v tyurkskix yazikax. Baku, 1968; Zaynullin M. Kategoriya vremeni glagola iz`yavitel`nogo nakloneniya v sovremennom bashkirskom yazike. AKD. Kazan`, 1963; Shukurov Sh. Nakloneniya i vremena glagola v pis`mennix pamyatnikax uzbekskogo yazika v sravnitel`nom osveshenii. ADD. Tashkent, 1974; Kordabaev T. Kategoriya vremeni v sovremennom kazaxskom yazike. AKD. Alma-Ata, 1949; Xodjiev A. Nastoyashee vremya glagola v sovremennom uzbekskom yazike. AKD. Tashkent, 1959; Veliev I.D. Formi proshedshego vremeni v pis`mennix pamyatnikax azerbaydjanskogo yazika XIV-XIX vv. AKD. Baku, 1969; Mongush D.A. Formi proshedshego vremeni iz`yavitel`nogo nakloneniya v tuvinskom yazike. Kizil, 1963; Oruzbaeva B. Formi proshedshego vremeni v kirgizskom yazike. Frunze, 1955; Allamuratov J. K voprosam form proshedshego vremeni glagola iz`yavitel`nogo nakloneniya v karakalpakskom yazike. Nukus, 1964; Korkina E.I. Formi proshedshego vremeni v yakutskom yazike. AKD. M., 1960; Allanazarov O. Proshedshee vremya v sovremennom turkmenskom yazike. AKD. L., 1953; Kadjarova E. Proshedshee vremya iz`yavitel`nogo nakloneniya v pis`mennix pamyatnikax turkmenskogo yazika. AKD. Ashxabad, 1964. Betlik emes feyiller (2 saat)
Feyiller tu`rkiy tillerde betlik ha`m betlik emes bolip ekige bo`linedi. Betlik feyiller u`sh bette, birlik ha`m ko`plik sanda betlenedi.
Betlik emes feyillerge, yag`niy jekke turip belgili bir betti bildire almaytug`in feyillerge atawish feyil, kelbetlik feyil, hal feyil jatadi. Atawish feyil Atawish feyil - feyildin` substantivlik formasi, ol substantivlesip atliq orninda ko`birek qollaniladi. Atawish feyildin` formalari -maq//-mek, -baq//-bek, -paq//-pek, -iw//-iw, -is//-is. Birese ha`reket ati feyili, birese atawish feyil dep atalip kiyatir. Olardin` birinshisi rus tilinen o`zlestirilgen kal`ka (imya deystviya), al ekinshisi tu`rkiy tillerdegi feyildin` basqa funktsional` forma ornina uqsasliq tiykarinda jasalg`an. Ha`reket ati feyili termini ko`p so`zli,
sonliqtan qollaniwda qiyinshiliq tuwdiradi. Al, atawish feyil termini aytiwg`a qolayli ha`m oni feyildin` basqa funktsional` formalari (kelbetlik feyil, ha`l feyil) menen jaqinlastiradi ha`m ma`nisi jag`inan onin` atawish so`z shaqaplarina jaqin ekenligin ko`rsetedi. A`debiyatlar
Netalieva X. Imena deystviya v sovr. kazaxskom yazike. AKD. Alma-Ata, 1963; Gadel`shin L. Infinitivnaya forma glagola v sovr. tatarskom literaturnom yazike. AKD. Kazan`, 1957; Toychubekova B. Imena deystviya v kirgizskom yazike. AKD. Frunze, 1968; Qutlimuratov B. Qaraqalpaq tilinde ha`reket ati feyil. No`kis, 1966; Meliev K. Imena deystviya v sovr. uygurskom yazike. AKD. M., 1953 (Hozirgi turkiy tillarda harakat nomlari (wzbek, uyg`ur, qozoq va qoraqalpoq tillari asosida). Toshkent, 1969.
Kelbetlik feyil Kelbetlik feyil - ha`reketti predmettin` qanday da bir ma`ha`ldegi belgisi sipatinda ko`rsetetug`in feyildin` betlik emes formasi. Sonliqtan da ol bir jag`inan feyilge, ekinshi jag`inan kelbetlikke jaqin turadi.
Kelbetlik feyildin` feyilge jaqin belgileri: a) da`reje ma`nisine iye; b) awispali ha`m awispasiz bolip keledi; v) ma`ha`l formalarina iye.
Kelbetlik feyildin` kelbetlikke jaqin belgileri: a) predmettin` belgisin bildiredi; b) substantivlesedi.
Kelbetlik feyildin` formalari -mish//-mish, -g`an//-gen, -duq//-du`k, -tuq//-tu`k, -ar//- er, -r.
-mish//-mish affiksi kelbetlik feyil jasawshi eski affikslerden bolip, ol ha`zirgi tu`rk, azerbayjan, gagauz tillerinde o`nimli qollaniladi. Bul affiks eski o`zbek tilinde o`tken ma`ha`l kelbetlik feyillerin jasaytug`in o`nimli affiks bolg`an. Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde ol qollanilmaydi, ol arqali jasalg`an tek ayirim so`zler g`ana saqlanip qalg`an: o`tmish, turmis, qilmis.
-g`an//-gen, -qan//-ken affiksi - tu`rkiy tillerdin` qipshaq-karluk toparina xarakterli forma. Bul affiks arqali o`tken ma`ha`l kelbetlik feyilleri jasaladi ha`m olar predikativlik ha`m atributivlik xizmetlerde qollanila beredi.
-ar//-er, -r affiksi ha`zirgi keler ma`ha`l kelbetlik feyilin jasaydi. Bul forma tu`rkiy tillerdegi eski formalardan bolip, ha`zirgi tillerdin` ha`mmesinde fonetikaliq variantlar menen qollaniladi.
Ivanov S.N. Sintaksicheskie funktsii formi na -gan v sovr. uzbekskom literaturnom yazike. AKD. L., 1957; Guzichiev T. Prichastiya v pis`mennix pamyatnikax turkmenskogo yazika XVIII-XIX vv. AKD. Ashxabad, 1971; Andreev I.A. Prichastie v chuvashskom yazike. Cheboksari, 1961; muxtarov Dj. Istoriya razvitiya prichastnix form v uzbekskom yazike. ADD. Tashkent, 1971; Aliev V. Prichastiya v sovremennom azerb. Yazike. AKD. Tashkent, 1965; Erg`aliev T. Qazaq tilindegi es8mshe kategoriyasi. Almati, 1958; Tadikin V. Prichastiya v sovr. altayskom yazike. AKD. M., 1968; Nasirov D.S. Qaraqalpaq tilinde kelbetlik feyil. No`kis, 1964.
Hal feyil Hal feyil - ga`ptegi feyil-bayanlawishtin` ha`reketine qosimsha ha`reketti bildiretug`in feyildin` betlik emes formasi.
Hal feyil, bir jag`inan, qosimsha ha`reketti bildirip feyilge jaqin bolsa, ekinshi jag`inan, basqa ha`rekettin` belgisin bildirip ha`m pisiqlawishliq xizmette qollanilip ra`wishke jaqin turadi.
Hal feyildin` feyilge jaqin belgileri: a) hal feyil feyildin` tiykarinan jasalip, o`zinin` feyillik semantikasin saqlaydi; b) basqa feyiller siyaqli basqariw uqiplilig`ina iye; v) da`reje ma`nisin saqlaydi; g) awispali ha`m awispasiz bolip keledi; d) bolimli ha`m bolimsiz formalarda qollaniladi.
Hal feyildin` ra`wishke jaqin belgileri: a) so`z o`zgertiwshi affikslerdi qabillamaydi; b) ga`pte pisiqlawish xizmetin atqaradi.
Hal feyil ta`repinen bildirilgen ha`reket ha`m tiykarg`i feyildin` ha`reketi bir sub`ektke tiyisli bolip keledi.
Tu`rkiy tillerde hal feyildin` to`rt formasi bar: 1) -ip// -ip, -p; 2) -a, -e, -y; 3) -g`ansha//- genshe, -qansha//-kenshe; 4) -g`ali//-geli, -qali//-keli. Olar qa`legen feyil tiykarinan hal feyil jasay aladi.
Hal feyildin` -ip, -ip, -p formasi barliq eski ha`m ha`zirgi tu`rkiy tillerde (chuvash ha`m yakut tillerinen basqa) ushirasadi.
Hal feyildin` -a, -e, -y formasi tu`rkiy runikaliq esteliklerinde ju`da` ken` qollanilg`an. Ha`zirgi tillerde onin` xizmeti qisqardi. Bul formadag`i hal feyil tiykarg`i feyillerdegi is- ha`rekettin` orinlaniw jag`dayin bildiredi.
-g`ali//-geli, -qali//-keli formasindag`i hal feyil tu`rkiy tillerdegi eski affikslerden bolip esaplanadi. Ol arqali jasalg`an hal feyil is-ha`rekettin` baslang`an waqtin bildiredi. Bul forma qipshaq tillerinde ken` qollaniladi.
-g`ansha//-genshe, -qansha//-kenshe formasi tu`rkiy runikaliq esteliklerinde bir ma`rte ushirasadi: `7z17nĉa «poka ne razbil (vragov)». Bul formanin` rawajlaniwi ha`m aktivlesiwi qipshaq da`wiri menen baylanisli. Ol qipshaq tillerinde, a`sirese altay, bashqurt, qazaq, qaraqalpaq, o`zbek, qirg`iz, qumiq, nog`ay, tatar, xakas, shor tillerinde ken` tarqalg`an. Hal feyildin` -g`ansha/-genshe, -qansha/-kenshe affiksi feyildin` tiykarina jalg`anip, ha`rekettin` waqitliq shegin bildiredi.
Hal feyildin` eski -pan//-pen, -ban//-ben formasinin` ken` qollaniliwi eski uyg`ur esteliklerinde (-`an, -`än) ha`m olar arqali eski o`zbek tilinde (A.Nawayida ha`m basqa avtorlarda) ha`m basqa tu`rkiy tillerde ushirasadi. -ip//-ip,-p ha`m -pan//-pen, -ban//-ben formalari dubletler bolip qollanilg`an, yag`niy ma`nisi jag`inan jaqin. A`debiyatlar
Askarova M. Deeprichastie v sovremennom uzbekskom yazike. AKD. Tashkent, 1950; Meliev K. Hozirgi turkiy tillarda sifatdoshlar (wzbek, uyg`ur, qozoq va qoraqalpoq tillari materiallari asosida). Toshkent, 1974; Tursunov A. Deeprichastie v sovremennom kirgizskom yazike. AKD. Frunze, 1958; Djanmavov Yu. Deeprichastie v kumikskom literaturnom yazike. M., 1967; Pavlov I.P. Desprichastiya v chuvashskom yazike i ix sintaksicheskie funktsii. AKD. M., 1953; Xosrovi A. Deeprichastiya v turkmenskom yazike. AKD. Ashxabad, 1950; Sauranbaev N. Semantika i funktsii deeprichastiy v kazaxskom yazike. Alma-Ata, 1944; Yuldashev A.A. Sootnoshenie deeprichastnix i lichnix form glagola v tyurkskix yazikax. M., 1977.
Ra`wish (2 saat) Qa`legen so`z semantikaliq jaqtan is-ha`rekettin` yamasa belginin` belgisin (sinin, waqtin, ornin ha`m t.b.) bildirip kelse, ol ra`wish boladi.
Basqa ma`nili so`z shaqaplari siyaqli, ra`wish te o`zine ta`n leksika-semantikaliq, morfologiyaliq ha`m sintaksislik belgilerine iye.
Ra`wish semantikasi boyinsha belginin` belgisin yamasa ha`rekettin` belgisin bildiredi. Belgi degende bul jerde ha`reketlik, sapaliq ha`m sinliq belgiler tu`siniledi.
a) is-ha`rekettin` belgisin bildirgende ra`wish feyil so`zlerdin` aldinda turadi: zorg`a so`ylew, jorta ku`liw, ko`p oqiw, qorqqaninan jilaw, tez ju`riw.
b) Belginin` belgisin bildirgende ra`wish sapaliq kelbetliklerdin`, al sinnin` belgisin bildirgende ra`wishlerdin` aldinda qollanilip, olardag`i belginin` da`rejesin, mug`darin aniqlaydi: en` suliw, dim uzaq, ku`ta` ta`rtipli, biraz awir, a`dewir qiyin, ju`da` artta.
Shig`isi jag`inan ra`wishlerdin` ko`pshiligi do`rendi ha`m eski so`zler bolip esaplanadi. Ra`wishler, ko`pshilik tyurkologlardin` tastiyiqlawi boyinsha, ayirim so`z shaqabi sipatinda basqa so`z shaqaplarinan keyinirek qa`liplesken. Ra`wish kelbetlik siyaqli da`reje kategoriyasina iye: jay, salistiriw ha`m arttiriw da`rejeleri. Ra`wish da`rejesinin` ma`nisi kelbetlik da`rejesinin` ma`nisinen basqa boladi. Eger kelbetlik da`rejeleri predmetke ta`n belgilerdin` da`rejesin an`latsa, ra`wish da`rejeleri belgige (ha`reketke) tiyisli da`rejeni bildiredi. Ma`selen, aziraq so`ylep, ko`birek tin`law kerek.
Ma`nisi jag`inan jaqin bolg`anliqtan hal feyil formalari ra`wish xizmetine ko`birek o`tedi. Bul jag`dayda olardag`i ha`reketlik ma`ni bir qansha pa`seyip, onin` ornina sinliq, waqitliq, mug`darliq ha`m t.b. ra`wishlik ma`niler basim bolip keledi. A`debiyatlar
Fuzailov S. Narechie v sovremennom uzbekskom yazike. AKD. M., 1953; Davletov S. Narechie v sovremennom kirgizskom yazike. AKD. Frunze, 1956; Djamaldinov O. Narechie v sovremennom uygurskom yazike. AKD Alma-Ata, 1965; Absalyamov Z. Narechie v sovremennom bashkirskom yazike. AKD M., 1974; Iskakov A. Narechie v sovremennom kazaxskom yazike. Alma-Ata, 1950; Shukyurov A. Narechie v azerbaydjanskom yazike. AKD. Baku, 1966; Gochiyaeva S. Narechie v karachaevo-balkarskom yazike. AKD. Baku, 1968; Eshbaev J. Qaraqalpaq tilinde ra`wish. No`kis, 1976; Shaniyazov B. Qoraqalpoq tilida ravishlarning tuzilishiga kwra turlari. AKD. Nukus, 2002; Gafurova X. Narechie v sovr. turkmenskom yazike. AKD. Ashxabad, 1959.
Ko`mekshi so`zler (2 saat)
Ko`mekshi so`zler - o`zlerinin` da`slepki leksikaliq ma`nilerinen ayirilip, u`zil-kesil ko`mekshilik xizmetke o`tken so`z shaqaplarinin` bir tu`ri. Bunday ko`mekshi so`zlerdin` haqiyqiy grammatikaliq ma`nileri tek ga`p ishinde kelgende g`ana, basqa ma`nili so`zler menen dizbeklesip qollanilg`anda g`ana belgili boladi.
Grammatikaliq ta`biyati ha`m qollaniliw o`zgesheligi jag`inan ko`mekshi so`zlerdin` bir toparlari ma`nili so`zlerdin` keynine tirkesip kelip, o`zleri tirkesip kelgen so`zdi basqa bir so`zge ma`nilik jaqtan baylanistirip keliw ushin qollaniladi.
Tu`rkiy tillerde ko`mekshi so`zler o`zine ta`n o`zgeshelik belgilerine, grammatikaliq ma`nisine ha`m atqaratug`in xizmetine qaray u`sh toparg`a bo`linip qaraladi: tirkewishler, da`nekerler, janapaylar. Tirkewishler
Tirkewishler o`zi menen birge tirkesip keletug`in so`zlerdin` belgili bir seplik jalg`awinda turiwin talap etip, onin` menen birge bir ma`nilik qatnasta qollaniladi. Tu`rkiy tillerdin` ko`pshiliginde tirkewishler ataw sepligindegi, baris sepligindegi, shig`is sepligindegi so`zlerdin` keyninde qollaniladi. Bir tirkewish tek bir seplik penen qollaniladi.
Tirkewish o`zinin` leksikaliq ma`nisine iye emes ha`m tek ga`ptegi so`zlerdi baylanistiriw ushin xizmet etedi. Ol a`dette o`zinin` tiyisli so`zinen keyin qollaniladi ha`m sol so`z benenbir sorawg`a juwap beredi.
Tirkewishler tariyxiy shig`isi jag`inan ma`nili so`zler bolip esaplanilsa da, son`g`i waqitlari o`zinin` da`slepki ma`nisinen ayirilip, ha`r tu`rli grammatikaliq ma`nilerdi beriwshi ko`mekshi so`zlerge aylanip ketken. Sonliqtan tirkewishlerdin` ayirimlari bolmasa, basim ko`pshiligi dara o`z aldina turg`anda ma`ni an`lata almaydi.
Tu`rkiy tillerde tirkewishler shig`isi jag`inan u`sh toparg`a bo`linip qaraladi: 1) tu`pkilikli tirkewishler; 2) atawish tirkewishler; 3) feyil tirkewishler.
Tu`pkilikli tirkewishlerge o`zinin` leksikaliq ma`nisinen birotala ayirilg`an tirkewishler kiredi: ushin, deyin, shekem, sayin, kibi, yan`li ha`m t.b.
Atawish tirkewishlerge atawish ha`m ra`wish so`zlerden tirkewishlik xizmetke o`tken so`zler kiredi: basqa, o`zge, burin, jaqin, qarsi, keyin, son`.
Feyil tirkewishlerge feyillik ma`niden tirkewishlik xizmetke ko`shken tirkewishlerdin` topari kiredi: boylap, qarap, qaray ha`m t.b. Da`nekerler
ga`plerdegi jay ga`plerdin` aralarin baylanistiriw ushin xizmet etetug`in so`z shaqabi.
Ga`ptegi sintaksislik xizmetine qaray tu`rkiy tillerdegi da`nekerler dizbeklewshi ha`m bag`indiriwshi bolip ekige bo`linedi.
Dizbeklewshi da`nekerlerge da, de, ta, te, ja`ne, tag`i, biraq, lekin, yamasa, yaki, ya, bolmasa, ne, a`lle, ga`, ga`hi, ga`de, geyde, bazda ha`m t.b. da`nekerler kiredi.
Bag`indiriwshi da`nekerlerge nege desen`iz, sonin` ushin, sonliqtan, sol sebepli, eger, eger de ha`m t.b. da`nekerler kiredi. Janapaylar
Janapaylar tirkewish yamasa da`nekerlerdey ga`plerdi yamasa so`zlerdi baylanistirmaydi. Olar - ga`pke yamasa ga`ptin` bir ag`zasina qosimsha ma`ni beretug`in ko`mekshi so`z shaqabi. Bildiretug`in ma`nileri boyinsha janapaylar to`mendegi tu`rlerge bo`linedi: soraw janapaylari, aniqlaw janapaylari, ayiriw janapaylari, ku`sheytiw janapaylari.
Janapaylar da o`zinin` leksikaliq ma`nisine iye emes ha`m morfologiyaliq jaqtan o`zgermeytug`in so`z shaqabi.
Tu`rkiy tillerdegi janapaylar shig`isi jag`inan eki toparg`a bo`linedi: nag`iz yaki tu`pkilikli janapaylar ha`m basqa so`z shaqaplarinan qa`liplesken janapaylar. Nag`iz janapaylarg`a to`mendegi janapaylar kiredi: tek, -aw, -a, -a`, g`ana, da, da`, she, shi//shi, o`s, ap (aniq), jap (jaqsi), qip (qizil), sap (sari), qap (qara), ip (issi), sup (suliw), kip (kishkene), u`p (u`lken) ha`m t.b.
Tirkewishlerdin` bir qatarlari ataw sepligindegi atawishliq xizmette qollanilatug`in so`zler menen dizbeklesip, olardi basqarip keledi. Olardin` en` baslilari minalar: menen, bilan, tuwrali, jo`ninde, arqali, ushin, sayin, sari, kibi, yan`li, siyaqli, shelli.
Tyurkologlardin` pikirinshe, menen tirkewishi tariyxiy shig`isi jag`inan birlen degen jiynaqlaw formasindag`i sanliq so`zden kelip shiqqan. Birlen tirkewishi ayirim tu`rkiy tillerde - menen, qazaq tilinde -men (pen, ben), nog`ay tilinde -man, ban, pan, o`zbek tilinde - bilan, tatar tilinde - bela`n, tu`rk tilinde -ila, la, altay tilinde –la bolip ha`r tu`rli fonetikaliq variantlarg`a o`zgergen.
Geypara tirkewishler baris sepligindegi so`zlerdi talap etip, olar menen bir leksikaliq ma`nide jumsaladi: taman, deyin, sheyin, qarsi, qaray, say ha`m t.b.
Tirkewishlerdin` ayirimlari tabis sepligindegi so`zlerdi basqarip, olar menen bir ma`nide qollaniladi. Bunday tirkewishler ko`p emes. A`debiyatlar
Kenjebaeva F. Poslelogi i chastitsi v sovr. kazaxskom yazike. AKD. Alma-Ata, 1964; Petrov N.E. Chastitsi v yakutskom yazike. Yakutsk, 1978; Bazarov O. Chastitsi v uzbekskom yazike. AKD. M., 1983; Amiraliev K. Semantiko - grammaticheskie funktsii chastits tyurkskix yazikov (na material karakalpakskogo, uzbekskogo, kazaxskogo yazikov). AKD. Alma-Ata, 1951; Matgaziev A. Istoriya razvitiya podchinitel`nix soyuzov v uzbekskom yazike. AKD. Tashkent, 1966; Xadjilaev X. Poslelogi i poslelojno-imennie slova v karachaevo-balkarskom yazike. Cherkessk, 1962; Aleksandrov G.P. Poslelogi v sovr. turetskom yazike. AKD. M., 1956; Isengalieva V. Slujebnie imena i poslelogi v kazaxskom yazike. Alma-Ata, 1957; Muratalieva Dj. Poslelogi v kirgizskom yazike. Frunze, 1958; Zeynalov F.R. Slujebnie chasti rechi v sovr. tyurkskix yazikax. ADD. Baku, 1966; Orazov M. Slujebnie imena v tyurkskix yazikax: na osnove materiala sovremennix kazaxskogo, uzbekskogo i turkmenskogo yazikov. AKD. Tashkent, 1970; Muxtarov Dj. Soyuzi v sovr. uzbekskom yazike. AKD Samarkand, 1953; Amirov R. Soyuzi v kazaxskom yazike. AKD. Alma-Ata, 1955; Da`wenov E. Qaraqalpaq tilinde ko`mekshi so`zler. No`kis, 1994.
Modal` so`zler (2 saat)
Modal` so`zler - o`zlerinin` semantikaliq ma`nisi, leksikaliq qurami jag`inan ha`m ga`ptegi qollaniliw o`zgesheligi jag`inan ha`r qanday basqa so`z shaqaplarinin` birewine de usamaytug`in so`z shaqaplarinin` ayiriqsha bir tu`ri. Olar ga`ptegi aytilg`an oy-pikirdin` nag`iz haqiyqatliqqa qatnasi tuwrali so`ylewshinin` ko`z-qarasin bildiredi. Bul model` so`zlerdin` en` basli xizmeti bolip tabiladi. Modal` so`zler sirtqi tu`ri jag`inan bir pu`tin so`z formasin saqlaydi: mu`mkin, demek, ba`lkim, itimal ha`m t.b.
Morfologiyaliq jaqtan modal` so`zler o`zgermeytug`in so`zler bolip esaplanadi. Tu`rkiy tillerdegi modal` so`zlerdin` bir topari qospa bayanlawish quraminda kelip, og`an modal`lik ma`ni beredi. Modal` so`zler - so`ylewshinin` o`zinin` aytilg`an pikirine qatnasin bildiriw ushin ga`pke kiritilip aytilatug`in so`zler. Modal` so`zler ga`ptin` basqa ag`zalarina u`tir menen ajiratilip jaziladi. A`debiyatlar
Kamil`djanova R. Modal`nie slova v sovr. uzbekskom yazike. AKD. Tashkent, 1975; Zikrillaev G. Modal`nost` i sistema form iz`yavitel`nogo nakloneniya. AKD. Tashkent, 1978; Kekilova Dj. Modal`nie slova v sovr. turkmenskom yazike. AKD. Ashxabad, 1972; Sharsheev N. Modal`nost` i modal`nie slova v kirgizskom yazike. AKD. Frunze, 1969; Janpeisov E. Modal`nie slova v sovr. kazaxskom yazike. AKD. Alma-Ata, 1958.
Tan`laqlar (2 saat) Tan`laqlar - so`ylewshinin` ha`r qiyli sezimlerine baylanisli aytilatug`in so`zler, biraq olar bunday sezimlerdi atap ko`rsetpeydi. Tan`laqlar ma`nili so`z shaqaplarina da, ko`mekshi so`zlerge de kirmeydi. Olar qanday da bir leksikaliq yamasa grammatikaliq ma`ni an`latpaydi, ga`pte basqa ag`zalar menen baylanispaydi, sonliqtan hesh qanday sintaksislik xizmet atqarmaydi (olar ga`pten ayirimlanip, bo`lek ga`p sipatinda qollaniliwi mu`mkin).
Tan`laqlar qanday sezimdi bildiriwine qaray ayriqsha intonatsiya menen aytiladi. Eliklewishler (2 saat)
Adamlardin`, qus ha`m haywanlardin`, sonday-aq jansiz predmetlerdin` ha`r qiyli ses ha`m ko`rinislerin ses penen sha`rtli tu`rde ko`rsetetug`in so`zler eliklewish so`zler dep ataladi. Bunday so`zler tu`rkiy tillerdin` leksikasinda ken` qollaniladi. Olar o`zinin` ayiriqsha seslik qurilisina ha`m geypara grammatikaliq o`zgesheliklerine iye. Eliklewishler ses yaki ko`rinisti bildiriwine qaray seske eliklewishler ha`m ko`riniske eliklewishler bolip ekige bo`linedi.
Seske eliklewishler janli predmetlerdin` seslerine eliklewdi bildiredi. Ko`riniske eliklewishler predmetlerdin` ha`reketinin` sirtqi ko`rinisinin` obrazli tu`rde bildiriliwi na`tiyjesinde payda boladi.
Eliklewishler tu`rkiy tillerde dara, jup ha`m ta`kirar bolip keledi. Dara eliklewishler ses yaki ko`rinistin` tez bolg`anin bildirse, ta`kirar eliklewishler olardin` bir qa`lipte dawam etkenin ko`rsetedi. A`debiyatlar
Qudaybergenov S. Podrajatel`nie slova v kirgizskom yazike. AKD. M., 1953; Xudaykuliev M. Podrajatel`nie slova v turkmenskom yazike. Ashxabad, 1967; Katembaeva B. Podrajatel`nie slova v kazaxskom yazike. AKD. Alma-Ata, 1965; Ishmuxametov Z. Zvukopodrajatel`nie slova bashkirskogo yazika. AKD. Ufa, 1970; Embergenov U. Podrajatel`nie slova v sovr. karakalpakskim yazike. AKD. Nukus, 1971; Kungurov R. Izobrazitel`nie slova v sovr. uzbekskom literaturnom yazike. AKD. Tashkent, 1962 (Wzbek tilida tasviriy swzlar. Toshkent, 1965); Abdurasulev Ya. Struktura podrajatel`nix slov v uzbekskom yazike. AKD. Tashkent, 1972; Djafarova S. Podrajatel`nie slova v sovr. tyurkskix yazikax. AKD. Baku, 1973; Ibraev S. Foneticheskie osobennosti podrajitel`nix slov v kazaxskom yazike. AKD. Alma-ata, 1971; Dmitriev N.K. Stroy tyurkskix yazikov. M., 1962.
Predikativler (2 saat)
Bar, joq so`zleri uliwma barliqti yamasa joqliq ma`nisin an`latip, ga`pte aniqlawishliq ha`m predikativlik (yag`niy bayanlawishliq) xizmette qollaniladi. Usi grammatikaliq funktsiyasina qarap olardi izertlewshiler predikativ so`zler yamasa predikativler dep ataydi.
Tu`rkiy tillerdegi bar, joq so`zleri jaqin waqitlarg`a deyin ha`r qiyli atamalar menen atalip keldi ha`m olardin` qaysi so`z shaqabina tiyisli ekenligi aniq bolmadi. Ma`selen, V.A.Gordlevskiy bar, joq so`zlerin tilde feyillik xizmet atqaratug`in atawishlar dep atadi. N.K.Dmitriev bar, joq so`zleri da`slep atliq bolg`an, olar kelbetlik funktsiyasinda da qollanila beredi dep ko`rsetti. A.N.Kononov olardi -dir elementi qosilip atawish bayanlawish jasawshi so`z dep sintaksiste qaradi. Bunnan keyingi da`wirde bul so`zlerdin`, ko`binese bayanlawishliq xizmette qollaniliwi esapqa alina basladi.
Solay etip, 1970-jillarg`a deyin tu`rkiy tillerdegi bar, joq so`zlerinin` qaysi so`z shaqabina tiyisli ekenligi aniqlanbay keldi. Keyingi da`wirde bar, joq so`zleri ayirim tu`rkiy tillerde arnawli izertlenip, predikativler degen atama menen bo`lek so`z shaqabi sipatinda ajiratilip ko`rsetildi. Download 0.58 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|