Qaraqalpaq til ha`m a`debiyati fakul`teti Qaraqalpaq til bilimi kafedrasi
Download 0.58 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- N O` K I S- 2012 Tu`rki tilderinin` salistirmali grammatikasi
- Juan-jin`ishke dauistilar
O`zbekstan Respublikasi Joqari ha`m orta arnauli bilim ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instiuti
Qaraqalpaq til ha`m a`debiyati fakul`teti Qaraqalpaq til bilimi kafedrasi «TU`RKIY TILLERININ` SALISTIRMALI GRAMMATIKASI « pa`ninen lektsiya tekstleri Oqitiwshi: F.i.k dots. A.Aymurzaeva N O` K I S- 2012 Tu`rki tilderinin` salistirmali grammatikasi pa`ninin` maqseti, mazmuni J o b a s i
1. Pa`nnin` mazmwni, mindeti, maqsati 2. Tu`rki tilderinin` salistirmali fonetikasi 3. Juwmaq A`debiyatlar
1. M.Tomanov «Tu`rki tilderinin` salistirmali grammatikasi» 2. A.N.Kononov « Grammatika sovremennogo turetskogo literaturnogo yazika» M. 1956 g. 3. S.Isaev «Qazaq a`debi tilinin` damui» Almati 1973 j. 4. A`.Qwrishjanov, M.Tomanov»Orxon-Enisey eskertkishterinin` zertteu tarixi men grammatikaliq ocherkter» Almati 1966 j. 5. ”.Aydarov, A`.Qwrmanjanov «Ko`ne tu`rki jazba eskertkishterinin` tili» Almati, 1961 jil. Tu`rki tilderi, olardin` jalpi sipati nemese jeke tu`rki tilinin` o`zindik ereksheligi jayli aytpas bwrin olardin` ba`rine ortaq zan`diliqtar qanday deytin ma`selege toqtau orindi. O`ytkeni jalpi tu`rki tilderine ortaq zan`diliqtar ta`n, bwl olardi basqa tildik sem`yalardan ereksheleytin belgiler bolip tabiladi. Tu`rkologiyaliq zertteuler boyinsha, tu`rki tilderinin` barliq toptarina ta`n, olardi o`z aldina derbes sem`ya retinde ereksheleytin belgiler minanday bolip keledi. 1. Fonetikaliq ju`ye boyinsha :a)so`zdin` birinshi buininda kezdesetin dauistilar men so`zdin` kelesi buindarinda wshiraytin dauistilar eki tu`rli ju`ye qwraydi. Birinshi buinida ashiq-qisan`, juan-jin`ishke, erindik-ezulik bolip jwptasatin 8 dauisti dibis jwmsaladi. Keybir tilderde bwl 8 dauisti dibis 16-g`a deyin ko`beyedi. O`ytkeni olarda dauisti dibistar a`dettegidey a`ri sozilin`qi dibistaladi. Ekinshi ja`ne odan keyingi buindarda ko`bine juan-jin`ishke, ashiq-qisan`, erindik-ezulik bolip bo`linetin 6 dauisti dibis jwmsaladi. Sonimen, birinshi buin vokalizmi men ekinshi buin vokalizmi sandiq jag`inan da, sapaliq jag`inan da birdey emes, a`r tu`rli bolip otiradi. a`) birshama ju`yeli bolip otiratin singormanizmz an`dilig`i. Singormanizm zan`i biren-saran tilderde (mis: wyg`ir tili) umlautpen ku`rdelenip otiradi. b) so`z basinda 7 dauissiz fonema aytiladi, onin` to`rteui-shwg`il dauissizdar (b, t, q, ch) bireui mwrin joldi (m), ekeui -izin` (s, y). So`z ortasi men son`inda 17 dauissiz aytiladi, olardin` jeteui shwg`il - p, b, d, k, q, g, ch to`rteu mwrin joldi - m, r, n, n` to`rteui izin` dauissizdar - y, s, z, sh ekeui diril dauissizdar- l, r son`indag`i shwg`ildar eki variantti g`, g wyan` dauissizdari so`z ishinde twraqti boladi. So`zdin` absolyut basinda bir g`ana dauissiz aytiladi, yag`ni so`z basinda dauissizdardin` qabattasip kelui tu`rki tilderine ta`n emes. 2. Morfologiyaliq qwrilisi boyinsha: morfologiyaliq qwrilistin` negizi-affiksatsiya. Olay bolatin sebebi - tipologiyaliq jag`inan jalg`amali topqa jatadi. Ma`ni men qizmeti a`rtu`rli affikster bir-birine qabattasip, qosarlanip jalg`ana beredi. So`zdin` morfologiyaliq qwrilimi u`sh elementten: tu`bir men suffiksten ja`ne jalg`audan qwraladi. Osi bo`likterden qwralg`an so`zder negizinen 3 tipke bo`linedi. 1. Tek qana tu`birden qwralg`an so`zder. 2. Tu`bir men bir ne birneshe jwrnaqtardan qwralg`an so`z. 3) Tu`bir men bir ne birneshe jalg`audan qwralg`an so`z. Tu`rki tilderin zertteushiler so`zdin` jog`arida ko`rsetilgen u`sh tipterdin` qwrama elementterinin` keybirinin` orin auistiruinan ja`ne qosimshalardin` tu`rlerinin` qatisuinan jasaladi. To`rtinshi tiptin` qwrami mina ta`rizdes: tu`bir-jwrnaq-jalg`au-aralas qosimsha jalg`au. Mis: dau-las-qan- dar-diki-nen: a`) so`z taptari tu`r jag`inan basqa tilderdegi sonday tipterdi negizinen qaytalag`anmen, olardan o`zge shilaular tobinin` bar ekeninimen erekshelenedi. Shilaular grammatikaliq qizmeti jag`inan indevropa tilderindegi predlogtarg`a wqsas bolg`anmen, qoldanilu in`g`ayi jag`inan mu`lde o`zgeshe. Jalpi jalg`amali tilderde so`zderdin` ornalasu ta`rtibine say shilaular da o`zderi qatisti so`zderden keyin keledi. Al basqa tilderdegi predlogtar bolsa, o`zderi qatisti so`zdin` aldinan keledi. Sonimen roman- german tilderinde qoldanilatin artikl`der ju`yesi tu`rki tilderinde joq. 3. Leksikaliq qor boyinsha: a) bayirg`i leksika naqti wg`immen baylanisti bolip keledi de, intelektualdi leksika, abstrakti ja`ne ma`deni wg`imdi bildiretin so`zder ko`bine basqa tilderden ko`ne, jan`a da`uirlerde auisqan bolip otiradi. a`) bayirg`i leksika ko`bine bir buindi, keyde eki buindi bolip keledi: b) ma`n-mag`ina twrg`isinan jiktelgen singormoniyaliq paralel`der bar: v) sinkretizmnin` (tu`birlerdin`, negizderdin`) izderi bar. 4. Sintaksistik qwrilisi boyinsha: a) so`zder arasindag`i sintaksistik qatinas ko`bine olardin` ornalasu ta`rtibi boyinsha beriledi. Sintetikaliq ta`silder arqili sintaksistik qatinastardin` berilu aumag`i orin ta`rtibine qarag`anda a`ldeqayda tar: a`) so`z tirkesi qwraminda bolsin bag`inishti mu`sheler birinshi aldin`g`i orinda twradi. Aniqtauish aniqtalushinin` aldinda, toliqtauish pen pisiqtauish bayandauishtin` aldinda, sol siyaqti bastauish bayandauishtin` aldinda twradi. b) sin esimmen, san esimder aniqtauish qizmetinde zat esim aniqtalushimen eshbir qosimshasiz qabisa baylanisadi. g) swrau ma`ndi so`ylemder swrauliq shilaular men aytiladi. d) xaliq tilderinde tu`sindirmeli esimdikter joq, sondiqtan olar arqili qaliptasatin sabaqtas ya salalas tu`sindirmeli so`ylemder joq. A`debi tilde onday so`ylemderdin` ornina so`ylemge wqsas konstruktsiyalar-so`z tirkesteri qoldaniladi. Tu`rki tilderinin` so`zderine g`ana ta`n, olardi basqa tilderden ereksheleytin o`zgeshelikte, tu`rkologiyaliq zertteu qoritindilarina qarag`anda osilar. 1. Fonetikaliq zertteu ob`ektisi-so`yleu tili. So`yleu tili dep dibistar ju`yesi men irg`aq - dibistalu a`ueninin` (ekpin, ton, pauza) birligi aytiladi. So`ytip fonetika tildin` dibistar ju`yesi men irg`aq - dibistalu sipatin birge qarastiratin boladi. Zertteudin` fonologiyaliq bag`iti tildegi fonemalardi, fonemalar ju`yesin aniqtaudi maqsat twtadi. Bwl u`shin zertteudin` a`r tu`rli a`disteri qoldaniladi. Jii qoldanilatin a`dis - oppozitsiya a`disi. Bwl a`dis boyinsha bir-birinen mag`inaliq ayirmashilig`i biren-saran dibis o`zgesheligine negizdelgen so`zder zertteu ob`ektisi retinde alinadi. Zertteudin` ekinshi bir a`disi kommutatsiya a`disi dep ataladi. Kommutatsiya a`disi boyinsha ob`ekti retinde aling`an so`z qwramindag`i bir dibis basqa dibispen auistiriladi da, onin` so`z mag`inasina a`seri zertteledi. Sonimen qatar, fonetikaliq zertteulerde distributsiyaliq taldau a`disi de qoldaniladi. Alayda son`g`i kezderi fonologiyaliq zertteulerde jeke bir g`ana a`disti qoldanudin` bir jaqtilig`i jayinda ko`p aytilip ju`r. Zertteushilerdin` ko`pshiligi atalg`an a`disterdi qatar qoldanudin` jemisti bolatindig`in da`leldep otir. Salistirmali fonetikaliq dibistiq ju`yeni zertteudin` jog`arida ko`rsetilgen eki tu`rli maqsatpen biriktiredi. Og`an sebep: tuis tilderdin` fonetikaliq ju`yesin salistirg`an kezde olardin` wqsas, bir-birine ten` qwbilistarin aniqtap qana qoymay, nenin` saldarinan payda bolg`an deytin swraqqa jauap beredi. 2. Salistirmali grammatika, onin` bir salasi salistirmali fonetika salistiru a`disin tilderdin` arealdiq shektelisimen toliqtirudi qajet etedi. Salistiru a`disin qoldanu zertteletin tilderdin` genetikaliq tuistig`in moyindaudan kelip tuadi. Belgili bir tilder tobinin` bir g`ana negizden nemese bir-birine jaqin negizderden tarag`andig`in dayindau arqili olardi o`zara salistira zertteudin` ob`ektiligi kelip shig`adi. Bir-birine jaqin, tuis dep tanilg`an tilderdi arealdiq a`dispen zertteu mwnday tilderdin` qaliptasu, damu barisinda o`zara a`seri bolatindig`in moyindaudan kelip shig`adi. mis: Orta Aziyada ornalasqan tu`rki tilderinin` bir-birine iqpalin zertteu-arealdiq a`distin` mindeti. Ornalasu mindetine qaray arealdiq lingvistikag`a bir-birine o`te jaqin tildermen qatar, bir-birine birshama alis tilder de zertteu ob`ektisi boladi. Orta Aziyadag`i tu`rki tilderinin` bir-birine jaqindiq, wqsastiq da`rejesi a`r tu`rli: qazaq, qaraqalpaq tilderi bir-birine o`te jaqin bolsa, o`zbek, tu`rikmen tilderi birshama alis.Biraq zamandar boyi shektes territoriyada o`mir su`ru jii aralasudi qajet etedi. Sondiqtan atalg`an tilderdin` qazaq tiline iqpali qipshaq tobindag`i bashqwrt tiline qarag`anda ko`birek boldi.sonin` saldarinan olardin` qwraminda wqsas belgilerdin` qaliptasuina alip keldi. Salistirma zertteude arealdiq a`disti qoldanudin` qajettigi osinday jaylarmen ayqindaladi. Dibistar jiintig`i so`z qwraydi. Alayda, onin` dibistiq qwrami beriletin wg`imnin` (zat, qwbilis, qimil) ereksheligimen tikeley baylanisti emes. Ekinshi so`zben aytsaq, qwm so`zinin` osilay dibistalui qwmnin` qwrilimdiq ereksheligimen baylanisti emes. Sondiqtan ol a`r tilde a`rtu`rli boladi. Wg`im, zat erekshiligi olardi belgileytin so`zderdin` dibistiq qwramimen baylanisti ekendiginin` tag`i bir da`leli- wqsas dibisti jiintiqtardan twratin so`zder bir tildin` o`zinde a`rtu`rli wg`imdardi bildiredi. 4. A`leumettik-ekonomikaliq t.b tarixi tirshilik erekshelikterin baylanisti qa`zirgi tu`rki xaliqtarinin` qay-qaysisi da tarixi etnogenezdik twrg`idan a`r tu`rli dialektilerde so`ylegen taypalardan qwralg`an. A`rtu`rli dialektilerde so`ylegen taypa tilderi negizinde qaliptasqan tilderdin` qwraminda dialektilik ayirmashiliqtar boladi. Mwnday tilder tarixi damu barisinda bir-birine a`ser etedi. Son`g`i protsesster tilderdin` jeke toptarinin` ishinde qaliptasqan normadan auitqushiliqtardin` shig`uina alip keldi. Tu`rki tilderinin` ishinde basqa tildermen birneshe qabat aralasudin` na`tijesinde qaliptasqan til- chuvash tili. Chuvash tilinde basqa tu`rki tilderi arasinda bolatin dibis sa`ykestikteri ju`yeli tu`rde kezdespeydi. Chuvash tilinin` fonetikaliq ju`yesin zertteushiler onin` vokalizmi qwraminda Edil boyindag`i tu`rki tilderine ortaq bolip keletin ereksheliktermen qatar, ol tilderden o`zgeshe taza «chuvashtiq izdi» de, sonday-aq a`rqili fonetikaliq qorshaudin` na`tijesinde qaliptasqan o`zgeristerdi ja`ne keyingi zamandarda auisqan so`zder qwramindag`i o`zgeristerdi ajiratadi. Chuvash tilinin` Edil boyindag`i tildermen ortaq bolip keletin erekshelikterdin` qatarina a dibisinin` erindik in`g`ayda aytilui, o>u, o>w(u`) auisulari a dibisinin` a`bden qisan`dap i -ge aynalui,reduktsiyalang`an, u, w, i, (i), i dibis qatarlarinin` qaliptasui jatadi. Al chuvash tilin Edil boyindag`i basqa tu`rki tilderinen ereksheleytin «taza chuvashtiq» belgiler qatarina so`zdin` basqa shenindegi etimologiyaliq dauistilardin` ornina dauistilar men dauissizdardin` tirkesip aytilui jatadi. Belgili da`rejede aralas tilder qatarina tatar, wyg`ir, o`zbek tilderi de jatadi. Mis: so`z basindag`i ,j dibistarinin` aytilui. Biraq bwlardin` aralastig`i sirtqi tilderdin` (a`serdin`) na`tijesi emes, dialektilerdin` o`azar qatinasinin` na`tijesi. Tu`rki tilderinde so`z basinda qatan`, wyan` dauissizdardin` almasui da dialektilik qarim-qatinastin` a`seri bolsa kerek. 5. A`r qili ju`yedegi tilderdi zertteushiler u`ndi-evropa tilderine qarag`anda tu`rki tilderi bir-birinen sonshaliq alshaq emestigin atap ko`rsetedi. Olay bolatini-tu`rki tilderinin` bir-birimen qoyan-qoltiq jaqin qonistas bolui bizdin` zamanimizdan sonshaliq alshaq jatqan joq. Ortaliq Aziyanin` tu`rki taypalarinin` ortaq Otani bolg`an da`uir bizdin` zamanimizdin` alg`ashqi 7-8 g`asirlarina qatisti bolg`andig`i belgili. Wzaq uaqit qoyan-qoltiq qonistas bolu olardin` tilderinin` jaqindasuina jag`day jasadi. So`ytip territoriyaliq jag`inan birin`g`ay ornalasu jeke tilder qwraminda tildik erekshelikterdin` birin`g`ay qaliptasuina alip keldi. Tilder qwraminda bir negizden tarau belgilermen qatar, qonis birin`g`aylig`inan tug`an ortaq belgiler nemese arealdiq erekshelikter qaliptasa bastadi. Tu`rki tilderi ishinde territoriyaliq belgiler jag`inan birin`g`ay bolip keletin Edil boyi Orta Aziyaliq arealdardi ajiratug`a boladi. Edil boyindag`i tatar, bashqwrt ja`ne chuvash tilderine ortaq belgiler dep chuvash tilinde a-nin` o (u) -g`a auisui, a ezuliginin` tatar, bashqwrt tilderinde labialdiqqa aynaluin, u`sheuinde de reduktsiyalang`an dauistilardin` fonologiyaliq da`rejege jetuin, qisan`, erin dauistilarinin` chuvash tili men tatar tili dialektilerinde ezulikke aynaluin ataug`a boladi. Osilardin` a`rqaysisi da ko`rshi mari, perm` tilderinde de bayqaladi. Sol siyaqti shig`u tekteri birin`g`ay emes o`zbek, qazaq, wyg`ir, qirg`iz, qaraqalpaq, tu`rkmen tilderindegi ortaq erekshelikter ko`binese qonistas otirudin` na`tijesi ekendigi da`leldenip otir. Qazirgi tu`rki tilderindegi dauistilar ju`yesi
j o s p a r i 1. Dauisti dibistar ju`yesi 2. Dauisti dibistardi toptastiru 3. Qoritindi Payd. a`debietter
1. M.Tomanov «Tu`rki tilderinin` salistirmali grammatikasi» 2. A.N.Kononov « Grammatika sovremennogo turetskogo literaturnogo yazika» M. 1956 g. 3. S.Isaev «Qazaq a`debi tilinin` damui» Almati 1973 j. 4. A`.Qwrishjanov, M.Tomanov»Orxon-Enisey eskertkishterinin` zertteu tarixi men grammatikaliq ocherkter» Almati 1966 j. 5. ”.Aydarov, A`.Qwrmanjanov «Ko`ne tu`rki jazba eskertkishterinin` tili» Almati 1961 jil. Tu`rki tilderinde bir buindi so`zder qwramindag`i dauisti men ko`p buinda so`zderdin` birinshi ja`ne kelesi buindardag`i dauistilardi bir-birinen ajiratip qarau kerek. O`ytkeni bir buindi tu`bir qwramindag`i dauisti a`ri twraqti, a`ri sapaliq jag`inan basqa so`z qwramindag`i dibisqa bag`inishti emes. Ko`p buindi so`zder qwramindag`i dauistilarda mwnday qasiet joq. Olar ko`bine aynalmali bolip keledi ja`ne singormanizm wyg`ir umlauti ta`rizdi qwbilistar olarg`a qatti iqpal jasadi. Onin` u`sitne fonemalar ju`yesin aniqtau u`shin kombinatorliq, pozitsiyaliq o`zgerister a`ser etpeytin jag`day tek bir buindi tu`bir qwraminda g`ana boladi. V.V.Radlov to`leuit tilinin` vokalizmin esepke alip, tu`rki ata tilinde 8 dauisti a, o, o`, u, i, u, f bar dep qarag`an edi. Keyin azerbayjan tilinin` ereksheligin eskerip, olardin` sanin 9-g`a jetkizedi. (e). Keyingi zertteuler ko`binese V.V.Radlov wsing`an ju`yege su`yenedi. Tu`rki tilderinin` negizgi toptarinda dauisti dibistardin` bo`linisi mina ta`rizdi bolip keledi: azerbayjan tilinde-9, bashqwrt tilinde-11, qaraqalpaq-8, qirg`izda-8, tatar-11, tu`ikmen-9, o`zbek-6, wyg`ir-8 t.b. Qazaq tilindegi dauistilardin` sani a`rtu`rli ko`rsetilip otir. Dauisti dibistardin` sanin, sol siyaqti sapasi men erekshelikterin aniqtau u`shin olardi fonetikada qaliptasqan printsipter boyinsha toptarg`a jikteu qajet. Sonda g`ana dibistardin` jilpi tu`rkilik ortaq qasietterimen qatar tu`rki tilderinin` jeke tu`rlerine g`ana ta`n o`zgeshelikteri ayqindaladi. Dauisti dibistar jasalu ornina qaray, dibistaluina qaray ja`ne dibistalu protsessinde tildin` ko`terilu da`rejesine qaray jikteledi.
Birinshi printsip boyinsha dauistilar juan-jin`ishke toptarg`a bo`linedi. «Juan-jin`ishke» - qazaq til biliminde qoldanilatin termin. Til jayli a`debietterde jin`ishke dauistilardi palatal` dauistilari nemese til aldi, tan`day dauistilari dep ataydi da, juan dauistilardi-velyar nemese til arti dauistilari dep ataydi. Jin`ishke dauistilar auiz quisinin` aldin`g`i bo`liginde, juan dauistilar auiz quisinin` artqi bo`liginde jasaladi. Osig`an say bu`kil tu`rki tilderine ortaq dauistilardin` minaday eki tobi jiktelip shig`adi: juan dauistilar - a, u, o, i: jin`ishke dauistilar - a, o, e, u, i, a` bwl ju`ye o`zbek tilinde tu`gel emes: a, a`, u, i. O`zbek tilinde dauistilardin` juan-jin`ishkelik ju`yesi saqtalmaydi, yag`ni dauistilar onday toptarg`a jiktelmeydi. O`zbek tilinin` bwl ereksheligi iran tilderinin` a`serimen baylanistirilip ju`r. Iran tilderinin` a`seri o`zbek tilinin` negizin salushi taypa tilderindegi dauisti dibistardin` juan-jin`ishke ju`ptarin ajiratpaytin keybir auitqulardin` fonologiyaliq sipat alip ornig`uina tu`rtki bolsa kerek. Sonin` saldarinan qazirgi o`zbek a`debi tilinin` qwraminda basqa tu`rki tilderindegi i - i, (i), u - u`, o - o` dauisti jwptarinin` ornina u`sh dauisti dibistardin` sani azaydi da, olar o`z ishinde, basqa tu`rki tilderindegidey juan-jin`ishke jwptarg`a jiktele almaytin da`rejege jetti. Alayda o`zbek so`yleu tili a`debi tildin` ereksheligin saqtay bermeydi. O`zbek tilinin` qipshaq tili dialektisinde dauistilardin` sani 8 ja`ne olar juan-jin`ishke tolip 4 jwpqa jikteledi. Dauistilardin` juan-jin`ishke toptarg`a jiktelui toliq saqtalmaytin tildin` biri-wyg`ir tili. Ashiq-qisan` dauistilar Barliq tu`rki tilderinde dauistilardin` ashiq, qisan` toptari qoldaniladi. Dauistilardin` ashiq ja`ne qisan` sapaliq toptarina jiktelui auiz quisinin` barinsha ashilui arqili, qisan` dauistilar sa`l g`ana ashilumen dibistaladi. Degenmen, auiz quisinin` ashilu da`rejesi barliq ashiq dauistilardin` dibistaluinda birdey da`rejede bola bermeydi. Fonetika mamandari auiz quisinin` barinsha ashilui arqili payda bolatin dauistilar men bir qalipti ashiluinan payda bolatin ashiq dauistilardi ajiratadi. Tu`rki tilderindegi dauistilardi bwl printsip boyinsha toptastirg`anda, bir jag`inan sapaliq twrg`idan olardin` birkelki emestigin, ekinshi jag`inan, san jag`inan a`rtu`rliligin ko`ruge boladi. Jalpi, tuis tilder arasinda dibistardin` sapaliq toptarinin` birkelki bolui sirek kezdesetin qwbilis. Dauistilardin` ashiq-qisan` sapaliq toptarinin` a`rqililig`in tu`rki tilderinin` jeke toptarinin` a`rtu`rli genezistin` qaliptasip, damuimen baylanistirug`a kele bermeydi. Aytaliq, qipshaq tobina jatatin tilder qwramindag`i dauistilardin` sapaliq toptari birdey emes. Sonday-aq azerbayjan tilinde ashiq dauistilardin` sani-5, qisan` dauistilardin` sani - 4 bolsa, xakas tilinde to`rt ashiq dauisti, bes qisan` dauisti aytiladi. Bashqwrt, tatar tilderinde-eki ashiq audisti, segiz tu`rli jartilay qisan`, qisan` dauistilar aytilatin ko`rinedi. Bizben ko`rshiles qirg`iz tilinde to`rt ashiq dauisti, to`rt qisan` dauisti bolsa, o`zbek tilinde ashiq aduistinin` sani-eki, qisan` ja`ne jartilay qisan` dauistinin` sani-to`rt bolip keledi. Tu`rki tilderinin` qiir-shig`isinda jatqan yakut tilinde to`rt ashiq dauisti, to`rt qisan` dauisti bar. Al onimen shektes jatqan shor tilinde nag`iz ashiq dauisti -1, jartilay ashiq dauistilar - 3, qisan` dauistilardin` sani - 4. Conimen tu`rki tilderinin` arasinda ashiq-qisan` dauistilardin` sani birdey bolip keletin tilder az. Qazaq tilindegi ashiq, qisan` dauistilardin` sani jog`arida ko`rsetilgenderdin` ishinde tek qana azerbayjan tilinde qaytalanadi. Ezu-erindik dauistilar Dauistilardi jikteudin` u`shinshi printsipi-erin qatisina qaray jikteu. Dauistilardi jikteudin` bwl printsipi tu`rki tilderinin` barlig`ina birdey ta`n qwbilis. Alayda, dauistilardin` erindik pen ezulikke jikteu da`rejesi barliq tu`rki tilderinde birley emes. Jalpi tu`rki tilderin sholg`anda, olardin` keybirine ortaq bolatin jiktelu mina qwramda boladi. Ezulikter - a, a, i, i: erindikter - o, o, u`, u`. Barliq tu`rki tilderine ortaq dep qaralatin bwl ju`ye boyinsha a`rbir ezulik dauistig`a bir erindik dauisti say keledi. Alayda, tu`rki tilderine negiz bolg`an osi ju`yeden auitqushiliq kezdesip otiradi. Onday auitqushiliqtardin` negizgi tu`rleri minalar: o`zbek, belgili da`rejede tatar, bashqwrt tilderinde ezulik juan a dauistisi birshama ayqin bilinetin erindik ma`ndermen aytiladi. O`zbek tilinde erindik ma`ndermen aytiludin` ku`shtiligi sonday,
ol tilde ayqin ezulik bolip aytilmaytin a ja`ne erindik ma`nermen aytilatin a so`z mag`inasin ajiratadi, yag`ni olar fonemaliq ma`n alg`an. Al chuvash tilinde ezulik juan a dibisinin` erindik ma`nermen aytilui tildin` damu barisinda onin` jeke dialektilik toptarg`a erindik o, u dibistarina aynaluina jag`day jasadi mis: qora (sin esim), qara (etistik), qozaq (zat esim) t.b. Bwl o`zbek tilinin` o`z qwraminda a dibisinin` erindik ma`nermen aytiluinin` fonemaliq da`rejege jetkendigin da`leldeydi. Basqa ko`ptegen tu`rki tilderinde aytilatin juan ezu dauisti o`zbek tilinde jabiq a nemese o tu`rinde aytilui, jog`aridag`i faktilerdi esepke almag`anda, minalardan ko`rinedi: qazaq tilinde - at, o`zbek tilinde - ot: qazaq tilinde - ata: o`zbek -ota, qazaq tilinde-bala, o`zbekte-tosh t.b. Alayda tu`rki tilderinin` ba`rine ortaq bolip keletin birsipira so`zder o`zbek tilinde de a ezuligimen aytiladi: qara, ayrim, sariq, maqta. Sonimen qatar, o`zbek tiline oris til arqili engen so`zder qwramina a, o dibistari sol qalpinda aytiladi. Al qazaq tilinin` tu`bir qwramindag`i o o`zbek tilinde u tu`rinde aytiladi. Basqa tildermen, a`sirese qazaq tilimen salistirg`anda tatar, bashqwrt tilderinde a juaniraq, qatan`dau estiledi. Tek son`g`i buindar qwraminda g`ana taza qazaq tilindegidey estiledi. Alayda bwl tilderdegi a dibisinin` erindik ma`nermen aytilui fonemaliq ma`n almag`an. Al basqa tu`rki tilderinde u tu`rinde estiledi: ul (ol), ul (on), yuq (joq), uq (oq) t.b. Chuvash tilinde tu`rki so`zderinin` qwramindag`i a, u tu`rinde aytiladi. ula (ala), ulma (alma), sula (sal), pur (bar), utam (adim), xura (qara) t. b. Sonimen birge chuvash tilindegi birsipira so`zder qwraminda tuva, yakut tilderindegi siyaqti jilpi tu`rkilik a ornina qisan`
Alayda, a juan dibisinin` erindik ma`ner alui, jog`aridag`i faktilerden bayqalatinday, jalpi tu`rkilik qwbilis emes.
Download 0.58 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling