Qaraqalpaq til ha`m a`debiyati fakul`teti Qaraqalpaq til bilimi kafedrasi
Download 0.58 Mb. Pdf ko'rish
|
|
aldina so`z shaqabi bola almaydi dep te esaplaydi, yag`niy almasiqti basqa so`z shaqaplarina qosip, oni atliqqa, kelbetlikke ha`m ra`wishke bo`listirip qarawdi usinadi. Bunday klassifikatsiya tiykarinda tu`rkiy tillerdegi almasiqlardi: a) atliq-almasiqlar (men, sen, ol, biz, siz, kim, ne); b) kelbetlik - almasiqlar (bul, sol, ol, mina, qanday, sonday, gu`lla`n); v) sanliq - almasiqlar (biraz, onsha, sonsha, talay, neshshe, qansha); g) ra`wish - almasiqlar (qashan, qalay, solay); d) feyil- almasiqlar (o`ytiw, bu`ytiw, so`ytiw, netiw) dep bo`liwge de bolar edi. Biraq almasiqtin` o`zine ta`n bolg`an semantikasi ha`m so`z o`zgertiwdegi geypara o`zgeshelikleri onin` o`z aldina so`z shaqabi ekenligin ko`rsetedi.
Tu`rkiy tillerde almasiqlar so`z shaqaplari sistemasinda ayriqsha orin iyeleydi. Bul so`z shaqabi haqqinda ha`zirgi til bilimindegi pikirler ha`r qiyli. Jaqing`a deyin almasiqlar o`zinin` konkret ma`nisine iye emes so`zler dep qaralip kelgen bolsa, son`g`i waqitlari ayirim izertlewshiler almasiqti basqa atawishlardin` orinbasari emes, al o`z aldina ma`nisi bar so`zler
dep esaplaydi, sonliqtan da tu`rkiy tillerdin` grammatikalarinda ol bo`lek so`z shaqabi sipatinda qaralip kiyatir.
Tu`rkiy tillerde almasiqlar ha`r ta`repleme izertlenip, ko`plegen monografiyaliq ha`m dissertatsiyaliq jumislarda olardin` qurami, formalari, kelip shig`iw tariyxi, ma`nileri, grammatikaliq o`zgeshelikleri ken`nen so`z etilgen.
Tu`rkiy tillerdin` ko`pshiligindegi almasiqlar - eski so`zler. Almasiq tu`rkiy tillerde ma`nisi boyinsha bir neshe tu`rge bo`linedi.
Betlew almasiqlari
Betlew almasiqlari belgili bir betti bildiredi, sonliqtan da olar (a`sirese I ha`m II bette) adamlardi bildiriwshi atliqlardin` orninda qollaniladi. Bet degende so`ylewshinin` yamasa tin`lawshinin` jekke o`zin tu`sinemiz.
Betlew almasiqlarina I ha`m II betti bildirip, tek substantivlik funktsiyada qollanilatug`in men-biz, sen-siz almasiqlari kiredi, al III bet betlew almasig`i orninda substantivlik ha`m atributivlik funktsiyadag`i ol almasig`i qollaniladi.
Ko`pshilik tyurkologlardin` pikirleri boyinsha, men, sen almasiqlarindag`i n elementi tartimnin` eski ko`rsetkishi, al biz, siz almasiqlarindag`i z elementi eski ko`plik affiksi bolip esaplanadi.
Betlew almasiqlari seplenedi ha`m bul jag`dayda olarda ha`r qiyli fonetikaliq o`zgerisler payda boladi. Siltew almasiqlari
Siltew almasiqlari predmetlerdi, olardin` belgilerin, sanin siltep, ayirip ko`rsetiw ushin xizmet etedi. Olar predmettin` so`ylewshi ha`m tin`lawshig`a alisliq yamasa jaqinliq belgilerin, sonday-aq predmettin` olarg`a aniq yamasa aniq emesligin bildiredi. Sonliqtan siltew almasiqlari, tiykarinan, aniqlawshiliq qa`siyetke iye.
Siltew almasiqlari tu`rkiy tillerdegi almasiqlardin` ishindegi en` eski ha`m ken` taralg`an topari bolip esaplanadi. Ko`pshilik tyurkologlardin` pikirleri boyinsha, olar ertede da`slep tiykarg`i u`sh so`zden (bu, u, shu) ibarat bolg`an, al onin` basqa formalarinin` ha`mmesi de usi u`sh so`zden rawajlang`an.
Ha`zirgi tu`rkiy tillerde siltew almasiqlari to`mendegi so`zlerden ibarat. Siltew almasig`inin` ha`r biri o`z aldina jekke an`latatug`in ma`nisine iye ha`m solar arqali bir-birinen pariqlanadi: a) bul, mina, minaw, usi almasiqlari so`ylewshi menen tin`lawshig`a jaqin araliqtag`i yamasa aniq ha`m belgili predmetlerdi bildiriw ushin qollaniladi.
b) ana, anaw, a`ne almasiqlari so`ylewshi menen tin`lawshig`a onsha jaqin emes ha`m olarg`a ele toliq aniq emes predmetlerdi ko`rsetedi.
v) ol, sol almasiqlari so`ylewshi menen tin`lawshidan bir qansha alis jerdegi, biraq olarg`a belgili bolg`an predmetlerdi siltep ko`rsetedi. Soraw-qatnas almasiqlari
Soraw almasig`i da, qatnas almasig`i da - tu`birleri bir so`zler. Olardin` soraw yamasa qatnasliq ma`nide qollaniliwi ga`ptin` uliwma mazmunina baylanisli boladi.
Soraw almasiqlari o`zlerine ta`n bolg`an morfologiyaliq, ya sintaksislik o`zgesheliklerge iye emes. Olar qaysi so`z shaqabinin` ornina qollanilsa, sol so`z shaqabinin` formalarin qabillay aladi.
Tu`pkilikli soraw-qatnas almasiqlari tiykarg`i eki so`zden (kim, ne) ibarat bolip, al qalg`anlari eski qay, qan soraw almasiqlarina so`z jasawshi, forma jasawshi ha`r qiyli affikslerdin` jalg`aniwi arqali jasalg`an.
Bir qatar tyurkologlardin` boljawina qarag`anda, soraw almasiqlarinin` tek kim ? ne
? qay
?
almasiqlari g`ana negizgi tu`bir so`zler bolip, qalg`anlari keyingi da`wirlerde usi ne ? ha`m qay ?
Soraw almasiqlarina ha`r qiyli so`z jasawshi affiksler jalg`ansa da, olar basqa so`z shaqaplarina o`tip ketpeydi, birdeyine soraw ma`nisinde qollaniladi.
Kim ? almasig`i belgili bir betti, adamdi, al ne ? almasig`i basqa janli ha`m jansiz predmetlerdi bildiredi.
O`zlik almasig`i O`zlik almasig`ina tek o`z degen bir so`z jatadi. O`zlik almasig`i sub`ektti basqa adamlardan yamasa predmetlerden ajiratip, yamasa oni belgili bir bette menshiklep ko`rsetiw ushin qollaniladi. Sonliqtan da ol ko`binese betlew almasiqlari menen birge belgili bir bette tartimlanip qollaniladi. Ja`mlew almasiqlari
Ja`mlew almasiqlari qanday da bir predmetlerdi, olardin` belgilerin yamasa qubilislardi belgisiz mug`darda uliwmalastirip, jiynaqlap, toplap ko`rsetedi. Ja`mlew almasiqlarina tu`rkiy tillerde to`mendegi so`zler kiredi: barliq, bari, ba`ri, ba`rshe, pu`tkil, ja`mi, tamami, gu`lla`n, gu`lli, a`hli.
Ja`mlew almasiqlarinin` ba`ri de ma`nisi jag`inan biri birine jaqin. Bul almasiqlardin` o`zleri uliwmaliqti, jiynaqlawdi bildiretug`in bolg`anliqtan, olarg`a ko`plik jalg`awlari jalg`anbaydi. Belgilew almasiqlari
Belgilew almasiqlari qanday da bir betti, predmetti yamasa onin` belgisin basqalardan ajiratip, belgilep ko`rsetedi. Belgilew almasiqlarina tiykarinan, ta`jik-parsi tilinen kirgen ha`r so`zi kiredi. Qalg`an belgilew almasiqlari ha`r so`zinin` basqa so`zler menen dizbeklesiwinen jasaladi: ha`r kim, ha`r qanday, ha`r qaysi, ha`r na`rse, ha`r bir.
Ha`r kim almasig`i adamlardi bildiriw ushin qollaniladi, sonliqtan da ol so`z o`zgertiwshi affikslerdi qabillay aladi.
Ha`r qaysi (si) almasig`i da tek atliqlardin` ornina qollanilip, so`z o`zgertiwshi affiksler menen o`zgere beredi.
Ha`r qanday almasig`i ko`binese atributivlik xizmette keledi. Sonliqtan olarg`a so`z o`zgertiwshi affiksler jalg`anbaydi.
Belgisizlik almasiqlari Qanday da bir bettin`, predmettin`, qubilistin` yamasa olardin` belgilerinin` so`ylewshi menen tin`lawshig`a ele belgisiz ekenligin ko`rsetetug`in almasiqlar, belgisizlik almasiqlari dep ataladi. A`lle kim, a`lle qanday almasiqlari belgisizlikti bildiredi. Belgisizlik almasiqlari a`lle, gey, bir so`zlerinin` basqa so`zler menen dizbeklesip qollaniliwinan jasaladi. Bolimsizliq almasiqlari
Bolimsizliq almasiqlari qanday da bir bettin`, predmettin`, onin` belgisinin` yamasa qubilistin` aytilajaq na`rsege, is-ha`reketke qatnasinin` joq ekenligin ko`rsetedi.
Bolimsizliq almasiqlari qatarina parsi tilinen kirgen hesh so`zi ha`m dim, hasla so`zleri kiredi.
Tyurkologlar arasinda bolimsizliq almasiqlari haqqinda ha`r qiyli pikirler aytilg`an. Tu`rkiy tillerge ta`n tu`pkilikli bolimsizliq almasig`i joq, ol eski tu`rkiy tilde de bolmag`an, biraq ha`zirgi tu`rkiy tillerde olar bar ha`m ta`jik-parsi tilinen o`zlesken hesh so`zinin` ja`rdeminde jasalip, belgisizlik, bolimsizliq almasig`i sipatinda jekke qollaniladi. Ayirim izertlewshiler hesh, hasla, ha`rgiz so`zlerin ra`wish qatarina kirgizedi.
Bolimsizliq almasiqlarinin` ko`pshiligi hesh so`zinin` soraw almasiqlari menen dizbeklesiwi arqali jasaladi. Hesh so`zi ha`mme waqitta bo`lek jaziladi. A`debiyatlar
Borjakov A. Mestoimeniya v sovremennom turkmenskom yazike. AKD. Ashxabad, 1964; Xabichev M.A. Mestoimenie v karachaevo-balkarskom yazike. Cherkessk, 1961; Suyarov I. Mestoimenie v sovremennom uzbekskom literaturnom yazike. AKD. Samarkand, 1965; Kudaybergenov S. Kirgiz tilindegi at atoochtor. Frunze, 1960; Ibatov A. Qazaq t8l8ndeg8 es8md8kter. Almati, 1961; Isxakov F.G. Mestoimeniya. // Issledovaniya po sravnitel`noy grammatike tyurkskix yazikov. Morfologiya. M., 1956, 208-262-betler.
Feyil (4 saat) Qaysi bir tilde bolsa da, feyil o`zinin` ko`lemi jag`inan u`lken so`z shaqabi bolip esaplanadi, sebebi ol semantikasi boyinsha bizdi qorshag`an du`n`yadag`i ha`r qanday protsessti (ha`reket, qozg`alis, hal-jag`day) bildiredi ha`m ha`r qiyli grammatikaliq kategoriyalarg`a bay. Tu`rkiy tillerdegi feyillerdin` tiykarg`i formalari erte da`wirlerden n`a`liplesip ha`zirge deyin qollanilip kiyatir. Tu`rkiy tillerde qa`legen feyil bolimli ha`m bolimsiz formalarda qollaniladi. Bolimli feyiller aniq bolg`an, bolip atirg`an yamasa bolatug`in ha`reketti bildiredi. Olardin` arnawli grammatikaliq ko`rsetkishleri bolmaydi, bolimli ma`ni feyildin` leksikaliq ma`nisinen an`latiladi: al-, kel-, bar-, ju`r- ha`m t.b. Bolimsiz feyiller feyil tiykarina -ma//-me, -ba/ /-be, -pa//-pe affiksinin` jalg`aniwi yamasa bolimli feyildin` emes, joq so`zleri menen dizbeklesiwi arqali jasaladi: alma-, kelme-, barma-, ju`rme-.
Feyildin` uliwma ha`reket, protsess ma`nisi onin` arnawli grammatikaliq kategoriyalari arqali bildiriledi. Feyil bet-san, da`reje, meyil ha`m ma`ha`l usag`an grammatikaliq kategoriyalarg`a iye.
Bet-san kategoriyasi Tu`rkiy tillerdegi feyildin` barliq formalari da u`sh bette birlik ha`m ko`plik sanda betlenedi. Olardin` betleniwinin` eki tu`ri bar. Betleniwdin` birinshi tu`ri Birlik san I bet: - man//-men, -pan//-pen II bet: -san`//-sen` III bet: -di//-di, -ti//-ti Ko`plik san -miz//-miz, -biz//-biz, -piz//-piz -siz//-siz -di//-di, -ti//-ti Betleniwdin` ekinshi tu`ri Birlik san I bet: -m II bet: -n` III bet: - Ko`plik I bet: -q//-k II bet: -n`iz//-n`iz III bet: -
Da`reje kategoriyasi
Feyildin` da`reje kategoriyasi ha`rekettin` sub`ekti (ha`reket iyesi) ha`m ob`ekti (sol ha`rekettin` predmeti) arasindag`i ha`r qiyli qatnasti bildiredi. Feyiller sonday-aq ob`ektke qatnasina baylanisli awispali ha`m awispasiz bolip ekige bo`linedi.
Ha`rekettin` belgili bir predmetke (ob`ektke) o`tiwin, awisiwin bildiretug`in feyiller awispali feyiller dep ataladi. Tu`rkiy tillerdegi tuwra ob`ekt tabis sepliginde turadi, tabis sepligi jalg`awi bul jag`dayda ashiq jalg`aniwi ha`m jasirin boliwi mu`mkin.
Tabis sepliginde tuwra ob`ektti basqarmaytug`in feyillerdin` barlig`i da awispasiz feyiller dep ataladi.
Bul qarim-qatnaslar feyildin` formalari arqali an`latiladi. Tu`rkiy tillerde feyildin` bes da`rejesi bar: tu`p da`reje, sheriklik da`reje, o`zlik da`reje, o`zgelik da`reje, belgisiz da`reje. Ha`r bir da`reje (tu`p da`rejeden basqalari) arnawli affiksler ja`rdeminde an`latiladi. Da`reje formalari qa`legen feyillerden jasala bermeydi. Tu`p da`reje. Tu`p da`rejede turiw - ha`r qanday feyildin` kategoriyaliq qa`siyetlerinin` biri. Bul da`rejenin` arnawli morfologiyaliq ko`rsetkishleri joq, onin` ma`nisi feyildin` leksikaliq ma`nisi arqali bildiriledi. Tu`p da`reje feyilleri is-ha`rekettin` belgili sub`ekt ta`repinen islengenin bildiredi. Tu`p da`rejedegi feyil ob`ektli (awispali) ha`m ob`ektsiz (awispasiz) bolip qollanila beredi. Tu`p da`reje feyili universal leksika-grammatikaliq kategoriya bolip, feyildin` qalg`an da`rejeleri sonnan jasaladi. Sheriklik da`reje. Bul da`rejedegi feyiller ha`reketti orinlawshinin` birew emes, eki ha`m onnan da ko`p ekenin bildiredi: tanisti, so`ylesti, ko`risti. Sheriklik da`reje feyilleri keltirilgen misallarda ha`reket iyelerinin` is-ha`rekettin` isleniwine ten` qatnasqanin bildiredi. Al awqat pisiristi, jer suwg`aristi usag`an feyiller basqa bir sub`ekttin` ha`reketine ja`rdemshi ha`reketti an`latadi. Sheriklik da`reje feyildin` tiykarina -is/-is, -ish/-ish affiksinin` jalg`aniwi arqali jasaladi. O`zlik da`reje. O`zlik da`reje feyilleri arqali is-ha`rekettin` o`zine bag`darlang`ani, qaratilg`ani bildiriledi. Sonliqtan da bunday jag`dayda sub`ekt penen ob`ekt bir adam boladi, ob`ektli (awispali) feyil ob`ektsiz (awispasiz) feyilge aynaladi: vrachqa ko`rindi (o`zin o`zi ko`rsetti), kiyindi (o`zin o`zi kiyindirdi). O`zgelik da`reje. O`zgelik da`reje feyilleri feyil tiykari arqali bildirilgen ha`rekettin` sub`ekttin` o`zine emes, al basqa sub`ektke tiyisliligin bildiredi. Sub`ekt bul jerde is-ha`rekettin` orinlaniwina, iske asiwina sebepshi boladi: xat jazdirdi (xatti jazg`an sub`ekttin` o`zi emes, al basqa adam, biraq oni jazdirtqan sub`ekt), u`yine qaytardi, orninan turg`izdi ha`m t.b. O`zgelik
da`reje feyilleri to`mendegi affiksler arqali jasaladi: -it/-it, -qar/-ker, -g`ar/-ger, -qiz/-kiz,-tir/-tir,- dir/ -dir. Belgisiz da`reje. Bul da`rejedegi feyiller ko`binese ob`ektli (awispali) feyillerden jasalip, is- ha`rekettin` sub`ektinin` belgisiz ekenin ko`rsetedi, al ob`ekt grammatikaliq baslawish xizmetin atqaradi. Belgisiz da`rejede sub`ekttin` ko`rsetiliwi sha`rt emes, onda tek onin` ha`reketi ko`rsetiledi. Belgisiz da`reje feyildin` tiykarina -il/-il ha`m -in/-in affikslerinin` jalg`aniwi arqali jasaladi. -in/-in affiksi feyildin` tiykari l sesine pitken jag`dayda jalg`anadi. A`debiyatlar
Maxmatkulov S. Pobuditel`niy zalog v sovremennom uzbekskom yazike. AKD. Tashkent, 1980; Kuular K. Kategoriya zaloga v tuvinskom yazike. AKD. M., 1987; Djanashia N. Zalogi v sovremennom azerbaydjanskom yazike. // ST, 1974, N1; Sultansaidova S. Vozvratniy i stradatel`niy zalogi v uzbekskom yazike. AKD. Tashkent, 1978; Xaritonov L.N. Zalogovie formi glagola v yakutskom yazike. M. -L., 1963; Kalibaeva A. Kategoriya zaloga v kazaxskom yazike. AKD. Alma-Ata, 1949; Chariyarov B. Kategoriya zaloga v sovremennom turkmenskom yazike. AKD. Ashxabad, 1955; Azer A. Kategoriya zaloga v sovremennom azerb. Yazike. AKD. Baku, 1955; Serebryannikov B.A. K probleme proisxojdeniya affiksov stradatel`nogo zaloga v tyurkskix yazikax. // ST, 1976, N 2; Fazilov E. Kategoriya zaloga v uzbekskom yazike v sravnitel`no-istoricheskom osveshenii. AKD. Tashkent, 1961; Mirzalieva M. Kategoriya zaloga v sovr. azerb. Yazike i smejnie yavleniya. AKD. Baku, 1976. Meyil kategoriyasi
Meyil kategoriyasi ha`rekettin` haqiyqatliqqa qatnasin bildiredi. Feyil ta`repinen bildirilgen ha`reket haqiyqiy ha`reketti, belgili bir sha`rt orinlang`anda bolatug`in ha`reketti yamasa buyriqti, o`tinishti, tilekti bildirip keliwi mu`mkin. Usinday o`zgesheliklerine qaray meyiller: aniqliq meyil, buyriq meyil, sha`rt meyil ha`m tilek meyil bolip bo`linedi.
Aniqliq meyil. Aniqliq meyildegi feyiller haqiyqiy ha`reketti o`tken, ha`zirgi ha`m keler ma`ha`lde belgili bir bette ha`m sanda bildiredi. Biraq onin` arnawli morfologiyaliq ko`rsetkishleri joq. Feyildin` ma`ha`l kategoriyasi usi meyilde aniq ko`rinedi.
Buyriq meyil. Buyriq meyil feyilleri buyriqti, o`tinishti, talapti, usinisti, shaqiriqti, mira`tti ha`m t.b. bildirip, ha`r qiyli intonatsiya menen aytiladi. So`ylewshi tin`lawshig`a ha`reket etiwdi buyiradi, talap etedi, sonliqtan buyriq meyildin` tiykarg`i formasi feyildin` II beti boladi: tin`la-, isle-.
Buyriq meyil ma`nisi I ha`m III bet formasi menen de bildiriledi. I bettin` buyriq meyil formasi arnawli affiksler arqali feyil tiykarina -ayin//-eyin, -ayiq//- eyik affikslerinin` jalg`aniwi arqali jasaladi. Olardin` birlik san formalari niyetti, maqsetti, al ko`plik formalari ha`reketti, birge islesiwge shaqiriqti, mira`tti, o`tinishti bildiredi. III bettin` buyriq meyil formasi arnawli -sin//-sin affiksi arqali jasaladi. Bunday feyiller tek birlik sanda qollaniladi: alsin, ketsin.
Sha`rt meyil. Tu`rkiy tillerdegi sha`rt meyil formalari feyil tiykarina -sa//-se affiksinin` jalg`aniwi arqali jasaladi ha`m u`sh bette, birlik ha`m ko`plik sanda betlenedi.
Tilek meyil. Tilek meyil ha`reket iyesinin` bir na`rseni islewge niyetin, tilegin bildiredi. Ol feyildin` tiykarina -ay//-ey, -g`ay//-gey affikslerinin` jalg`aniwi arqali jasaladi. Tilek ma`nisi geyde feyil tiykarina -g`i/-gi, -qi/-ki affikslerinin` jalg`anip, onnan keyin kel feyilinin` dizbeklesiwi arqali da bildiriledi. Bul jag`dayda tiykarg`i feyil u`sh bette tartimlanip qollaniladi: oqig`im keledi, oqig`in` keledi, oqig`isi keledi. Geyde feyildin` sha`rt meyil formasi da edi ko`mekshi feyili menen dizbeklesip, niyetti, tilekti bildiredi. A`debiyatlar
Agazade N. Kategoriya nakloneniya v sovr. azerb. literaturnom yazike. ADD. Baku, 1965; Mirzoev G. Kategoriya perexodnosti/neperoxodnosti glagola v sovr. azerb. yazike. ADD. Baku, 1986; Ragimov M. Istoriya formirovaniya nakloneniy glagola v azerb. yazike. ADD. Baku, 1966; Korkina E.I. Nakloneniya glagola v yakutskom yazike. M., 1970; Xodjaev T. Povelitel`noe naklonenie v sovr. uzbekskom yazike. AKD. Samarkand, 1963; Aglamova M. Sposobi virajeniya povelitel`nosti i jelatel`nosti v tyurkskix yazikax. AKD. Tashkent, 1966; Ishanov K. Povelitel`noe i jelatel`noe nakloneniya v sovr. kazaxskom yazike. AKD. Alma-Ata, 1963; Karpov V. Iz`yavitel`noe naklonenie v xakasskom yazike. AKD. M., 1955.
Ma`ha`l kategoriyasi Ma`ha`l kategoriyasi is-ha`rekettin` so`ylew waqtina qatnasin bildiredi: 1) eger is- ha`reket so`ylew waqtinan burin bolip o`tse, feyil o`tken ma`ha`lde; 2) eger is-ha`reket so`ylew waqti menen bir waqitta bolip atirg`an bolsa, ha`zirgi ma`ha`lde; 3) eger is-ha`reket so`ylew waqtinan keyin bolatug`in bolsa, keler ma`ha`lde boladi. Sonliqtan da tu`rkiy tillerde u`sh ma`ha`l bar: o`tken ma`ha`l, ha`zirgi ma`ha`l, keler ma`ha`l.
Feyildin` ma`ha`l kategoriyasi, onin` meyil ha`m bet-san kategoriyalari menen tig`iz baylanisli boladi. Sebebi feyildin` ma`ha`lleri tek aniqliq meyilde g`ana ko`rinedi. Basqa, yag`niy buyriq, tilek, sha`rt meyillerdin` formalari tek bir ma`ha`lde kelesi waqitta orinlanatug`in ha`r qiyli buyriq, tilek, sha`rtti bildiredi ha`m olarg`a ma`ha`ldi bildiretug`in affiksler jalg`anbaydi.
Ma`ha`l kategoriyasi feyil tiykarina affiksler jalg`aniw arqali, sonday-aq tiykarg`i feyildin` ko`mekshi feyiller menen dizbeklesiwi arqali jasaladi. Tu`rkiy tillerde o`tken ma`ha`ldin` formalari ko`p ha`m bildiretug`in ma`nileri de ha`r qiyli.
1) aniq o`tken ma`ha`l: bardim, keldim, ketti. 2) na`tiyjeli o`tken ma`ha`l -g`an//-gen, -qan//-ken formali kelbetlik feyil ha`m bet-san affiksleri arqali jasaladi: barg`anman, kelgenmen.
3) aniq emes buring`i o`tken ma`ha`l -ip//-ip, -p formali hal feyil ha`m bet-san affiksi arqali jasaladi: barippan, kelipsen`.
4) buring`i o`tken ma`ha`l -g`an//-gen, -qan//-ken formali kelbetlik feyil ha`m betlik formadag`i e- feyilinen jasaladi: barg`an edim, kelgen edin`.
5) jaqin o`tken ma`ha`l -ip//-ip, -p formali hal feyil ha`m betlik formadag`i e- feyilinen jasaladi: barip edim, kelip edin`.
6) tamamlanbag`an o`tken ma`ha`l -tug`in formali kelbetlik feyil ha`m betlik formadag`i e- feyilinen jasaladi: baratug`in edim, keletug`in edim.
7) ta`kirar o`tken ma`ha`l -ar//-er, -r formali kelbetlik feyil ha`m betlik formadag`i e- feyilinen jasaladi: barar edim, keler edin`.
8) niyetli o`tken ma`ha`l -jaq, -maqshi //-mekshi, -baqshi // -bekshi, -paqshi//-pekshi formali kelbetlik feyil ha`m betlik formadag`i e- feyili arqali jasaladi: barajaq edim, barmaqshi edim, kelejaq edim.
9) dawamli o`tken ma`ha`l orin sepligindegi -iw//-iw, -maq// -mek, -baq//-bek, -paq//- pek atawish feyil formalari ha`m e- feyili arqali jasaladi: barmaqta edim, kelmekte edin`.
Ha`zirgi ma`ha`ldin` tu`rkiy tillerde eki formasi bar: 1) aniq ha`zirgi ma`ha`l; 2) dawamli ha`zirgi ma`ha`l. Download 0.58 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|