Qaraqalpaq til ha`m a`debiyati fakul`teti Qaraqalpaq til bilimi kafedrasi
Download 0.58 Mb. Pdf ko'rish
|
|
b) adamnin` qanday da bir unamli yamasa unamsiz qiliqlarin, qa`siyetlerin, minez-qulqin an`latadi: o`tirikshi.
v) belgili bir territoriyada jasawshi adamlardi bildiredi: kegeylishi, xojelishi. g) belgili bir siyasiy ag`imnin`, ha`rekettin`, sho`lkemnin`, ideyanin` ta`repdarin an`latadi.
N.A.Baskakov ha`m A.N.Kononov -shi//-shi affiksin -shil (oyshil) affiksi menen tu`birles dep esaplaydi.
2. -liq//-lik, -luq/-lu`k, -tiq//-tik affiksi. Bul affiks, tiykarinan, atliq, kelbetlik, sanliq ha`m ra`wishlerden ha`r qiyli abstrakt ma`nidegi atliqlardi jasaydi. Geyde ol arqali konkret atliqlar da jasaladi: bazarliq.
3. -shiliq//-shilik, -chilik affiks. Bul affiks - -shi//-shi ha`m -liq//-lik affikslerinin` birigiwinen payda bolg`an qospa affiks. Ol ha`r qiyli tarawdag`i ka`siplerdin` atamalarin ha`m abstrakt ma`nidegi atamalardi jasawda o`nimli affiks esaplanadi.
4. -kesh affiks. Bul affiks a`dette parsi-ta`jik tillerinen kirgen so`zlerdin` quraminda o`tken. Ol uliwma bildiretug`in ma`nilerine qaray eki tu`rge bo`linedi:
a) konkret zatti bildiriwshi leksemalarg`a jalg`anip, sol zatti jetistiriwshi adamdi bildiredi; b) abstrakt atliqlarg`a jalg`anip, tiykardan an`latilg`an jumisti orinlawshi (islewshi), sol jumis penen shug`illaniwshi adamdi an`latadi.
v) belgili bir qa`siyetke iye adamdi bildiretug`in atliqlardi jasaydi : ha`zilkesh, miynetkesh. 5. -ma//-me, -ba//-be, -pa//-pe affiksi. Bul affiks feyil tiykarlarina jalg`anip, atliq jasawda o`nimli qollaniladi. Bul affiks arqali jasalg`an atliqlar is-ha`reketke baylanisli zatliq ma`nilerdi an`latip keledi.
6. -las//-les, -das//-des, -dash affiksi. Bul affiks bir na`rsege ortaqlas, sherikles adamdi bildiretug`in atliqlardi jasaydi: jerles, klasslas.
7. -is//-is, -ish affiksi. Bul affiks feyillerden atliq jasaydi ha`m is-ha`rekettin` na`tiyjesinde payda bolg`an abstrakt tu`siniklerdin` atin bildiredi: uris, utis, wzgarish, qurilis, burilis.
8. -im//-im, -um//-u`m affiksi: dizim, o`rim, isenim, jutum, basim, kiyim, o`lim. Kelbetliktin` jasaliwi
1. -li//-li, -lu//-lu` affiksi. Bul affiks predmette qanday da bir belginin` bar ekenligin bildiredi: ku`shli, bilimli, ayipli. Ol predmettin`, adamnin` shiqqan ornina baylanisli belgini de bildiredi: moskvali, shimbayli.
2. -siz//-siz affiksi. Bul affiks -li//-li affiksine qarama-qarsi ma`nidegi so`zlerdi jasaydi ha`m ol predmette qanday da bir belginin` joq ekenligin an`latadi: elatsiz, qa`lemsiz.
3. -g`i//-gi, -qi//-ki, -g`u//-gu` affiksi. Bul affiks belgili bir oring`a yamasa waqitqa baylanisli belgilerdi bildiredi.
4. -day//-dey, -tay//-tey affiksi. Bul affiks bir predmetti ekinshi bir predmetke salistirip ko`rsetedi. Ol atliq, kelbetlik, sanliq, almasiq, feyil tiykarlarina jalg`anip, do`rendi kelbetlik payda etiwde ken` qollaniladi. Feyildin` jasaliwi
Feyiller affiksler arqali ha`m ko`mekshi feyillerdin` atawish ha`m feyil formalari menen dizbeklesiwi arqali jasaladi. Basqa so`z shaqaplarinan feyiller to`mendegi affiksler ja`rdeminde jasaladi.
-la//-le, -la` affiksi. Bul affiks tu`rkiy tillerde feyil jasawshi en` o`nimli ha`m ko`p ma`nili affiks bolip esaplanadi. Ol erte da`wirlerde de feyil jasawshi o`nimli affiks bolg`an.
-la//-le, -la` affiksi arqali feyiller atawishlardan ha`m basqa da so`z shaqaplarinan jasala beredi.
Tu`rkiy tillerde -la//-le, -la` affiksi ha`zirgi waqitta o`z aldina jekke turip qollanilmaytug`in tu`birler menen de qollaniladi. Bunday tu`birler bir waqitlari ma`nili so`z bolip, keyingi da`wirlerde bo`lek qollanilmaytug`in (yag`niy bo`lek turip ma`ni an`latpaytug`in), tek -la//-le affiksi arqali g`ana feyillik ma`nidegi so`z bolip qalg`an: dumala, bozla, gewle, do`n`gele. Tu`rkiy tillerde feyil jasawshi affikslerge ja`ne minalar kiredi: -lash//-la`sh, -las//-les, - lan//-len, -la`n, -lat//-let,-la`t, -landir//-lendir, -lastir//-lestir, -ay, -ar//-er, -g`ar//-ger, -qar//-ker ha`m t.b. Qospa feyiller
Ha`zirgi tu`rkiy tillerdegi qospa so`zlerdin` u`lken toparin qospa feyiller iyeleydi. Qospa feyillerdi jasawshi ha`m onin` grammatikaliq ma`nilerin an`latiwshi element ondag`i ko`mekshi feyil bolip esaplanadi. Tu`rkiy tillerde olardin` terminologiyaliq atamalari birdey emes: birese qospa feyil delinse, birese sostavli feyil dep atalip kiyatir.
Ha`zirgi tu`rkiy tillerde ko`binese «hal feyil - ko`mekshi feyil» tu`rindegi qospa feyiller ken`irek izertlenip, olar feyildin` analitikaliq formalari degen atama menen izertlenip kiyatir.
Ha`r qanday qospa feyildin` jasaliwi ushin tiykarg`i grammatikaliq qural - bul ko`mekshi feyiller. Ko`mekshi feyiller - erte waqitlardan baslap-aq tu`rkiy tillerde feyildin` ha`reketin ha`r ta`repleme sipatlaw ushin qollanilip kiyatirg`an so`zler. Olar feyildin` ha`r qiyli grammatikaliq formalarin jasawda affikslerge qarag`anda bir qansha o`nimli qollaniladi.
Sani jag`inan ko`mekshi feyiller tu`rkiy tillerde birdey emes. Ma`selen, eski tu`rkiy jazba esteliklerinde olar 20 so`zden ibarat bolg`an. D.M.Nasilovtin` esaplawi boyinsha, ha`zirgi o`zbek tilinde -27, qaraqalpaq tilinde -27, tatar tilinde -29, tuva tilinde -20, tu`rk tilinde -15, yakut tilinde -20 ko`mekshi feyil qollaniladi.
Ko`mekshi feyiller barliq tu`rkiy tillerde de o`nimli qollaniladi. Feyil ga`pte dara ma`nili so`z bolip qollaniliwi menen birge, geyde ol basqa so`zler menen dizbeklesip ko`mekshi grammatikaliq qural xizmetin de atqaradi. Bunday xizmettegi feyiller ko`mekshi feyiller dep ataladi. Ko`mekshi feyiller feyildin` ma`ha`l, meyil kategoriyalarin ha`m modal`lik formalarin jasawda o`nimli qollaniladi. Ko`mekshi feyiller feyil formalari menen de, atawishlar menen de dizbeklesip bir ma`ni an`latadi: so`ylep jiberdi, ko`z jiberdi.
Eki yamasa onnan da ko`p feyillerdin` yamasa atawish so`zler menen ko`mekshi feyillerdin` dizbeklesip qollaniliwi qospa feyil dep ataladi. Qospa feyildin` quramindag`i komponentleri bir-biri menen ma`nilik jaqtan birigip bir leksikaliq birlikti an`latadi ha`m sintaksislik jaqtan bir ag`zanin` xizmetin atqaradi.
Qospa feyildegi tiykarg`i leksikaliq ma`ni onin` birinshi komponentinde (yag`niy atawish so`zde yamasa hal feyil formasinda) boladi da, ekinshi komponent onin` grammatikaliq ma`nisin an`latip, ko`mekshilik xizmet atqaradi.
Qospa feyiller tildegi bir so`z benen an`latiw mu`mkin bolmag`an ko`p ta`repleme ha`reketlerdi bildiriw ushin yamasa bir ha`reketti ha`r ta`repleme sipatlap toliqtiriw ushin xizmet etedi. Qospa feyiller tiykarg`i komponentinin` atawishlar yamasa hal feyiller boliwina qaray u`lken eki toparg`a bo`linedi: 1) tiy-karg`i komponenti atawishlardan bolg`an qospa feyiller, 2) bi-rinshi komponenti hal feyil formalarinan bolg`an qospa feyiller.
1. Atawish quramli feyiller tilde belgili bir mu`ta`jliqtin` arqasinda payda bolg`an, sebebi ko`p g`ana ha`reketlik ma`nilerdi bildiriwde geyde tildegi feyiller jetispeydi yamasa kemislik etedi. Usi jag`dayda onday ha`reketler atawish so`z benen ko`mekshi feyildin` dizbeklesiwi arqali g`ana toliq an`latiliwi mu`mkin. Ma`selen, kewil aytiw, pa`nt jew, diqqat awdariw usag`an ha`reketlik ma`nilerdi bir feyil so`z benen bildiriw qiyin. Atawish quramli qospa feyillerdin` tiykarg`i ma`nili komponenti atliq (ko`z tigiw, o`mir su`riw), kelbetlik (jaqsi ko`riw), sanliq (eki etiw), almasiq (o`zine keliw), tan`laq (ah uriw), eliklewish (tars etiw) bolip kele beredi.
2. Feyil quramli qospa feyillerdin` ma`nili komponenti, tiykarinan alg`anda, -ip//-ip, -p yamasa -a, -e, -y formali hal feyillerden, al ekinshi komponenti ko`mekshi feyil boladi. Bul formadag`i qospa feyiller bir feyil menen an`latiwg`a bolmaytug`in quramali ha`reketlik tu`siniklerdi bildiriw ushin xizmet etedi. Tildegi «hal feyil - ko`mekshi feyil» tu`rindegi dizbektin` qospa feyil yamasa ga`ptin` eki tu`rli ag`zasi ekenligi ga`ptin` uliwma ma`nisinen an`g`ariladi. Ma`selen, Ol sabaqlarin jaqsi oqip ju`r (qospa feyil). Ol ju`da` sharshap ju`r (eki ag`za: pisiqlawish ha`m bayanlawish).
Tu`rkiy tillerde qospa feyiller haqqindag`i qisqasha mag`liwmatlar revolyutsiyag`a deyingi da`wirde jazilg`an tu`rkiy tillerdin` grammatikalarinan baslap ushirasadi. Misali, M.A.Kazembek, N.I.Ashmarin, N.F.Katanov ha`m t.b. tu`rkiy tillerde qospa feyiller bar ekenligin ko`rsetip, olarg`a toqtap o`tken. XX a`sirdin` basinan baslap tyurkologlardin` miynetlerinde ha`r ta`repleme ken`nen izertlenedi.
Bul izertlewlerde tu`rkiy tillerde qospa feyillerdin` eki tu`rinin` (atawishli ha`m feyilli) bar ekenligi ko`rsetilgen. Barliq izertlewshiler de buni biykarlamag`an. Tek olardi du`zilisi jag`inan klassifikatsiyalawda g`ana izertlewshiler arasinda birdeylik joq.
Ha`zirgi tu`rkiy tillerde minaday ko`mekshi feyiller bar: al-, bar-, basla-, ber-, baq-, bol-, et-, jatir-, jiber-, jat-, qil-, ket-, kel-, qoy-, qal-, ko`r-, qara-, qash-, otir-, sal-, tur-, tasla-, ur- ha`m t.b.
et- ko`mekshi feyili tu`rkiy tillerde atawish quramli qospa feyillerdi jasawda ken`nen qatnasadi. Ayirim izertlewshiler onin` kelip shig`iwin eski er- feyiline -t affiksinin` jalg`aniwi arqali jasalg`an dep boljaydi. Bul feyil jekke turg`anda awispali feyil bolip esaplanadi, biraq ha`zirgi tilde ol jekke turip qollanilmaydi ha`m bo`lek ga`p ag`zasi bola almaydi. Ol atliq, kelbetlik, sanliq, eliklewish so`zler menen dizbeklesip kelip, pu`tin bir leksikaliq ma`nige iye bolg`an qospa feyillerdi jasaydi.
Qil- ko`mekshi feyili ma`nisi boyinsha et- ko`mekshi feyiline ju`da` jaqin, olar o`z ara sinonim bolip qollaniladi: talap etiw-talap qiliw. Qil- ko`mekshi feyili ko`binese atliqlar menen dizbeklesip qospa feyil jasaydi ha`m bunday feyiller birinshi komponenttegi atliq ma`nisinin` ha`reketke o`tip iske asiwin bildiredi.
Bol- (bwl-) ko`mekshi feyili o`zinin` tiykarg`i ma`nisinde de ha`m ko`mekshi feyil ma`nisinde de qollanila beredi: Jiynalista ko`p adam boldi (o`z ma`nisinde). Ol endi adam boldi (ko`mekshi feyil).
Qospa feyiller bol- ko`mekshi feyilinin` ja`rdemi menen atliqlardan, kelbetliklerden, sanliqlardan, ra`wishlerden ha`m predikativ so`zlerden jasaladi.
Ayirim izertlewshiler atawish so`zlerden qospa feyil jasawshi ko`mekshi feyiller qatarina al-, ber-, kel- ko`mekshi feyillerin de kirgizedi. Sebebi, olardin` pikiri boyinsha, bunday qospa feyiller komponentleri leksikalasqan so`z dizbekleri emes, al qospa so`zler bolip esaplanadi: Moskvag`a jol aldi. A`debiyatlar
Tibikova A. Sostavnie i slojnie glagoli v altayskom yazike. AKD. M., 1967; Almamatov T. Vspomogatel`nie glagoli v uzbekskix narodnix govorax. AKD. Tashkent, 1978; Oralbaeva N. Analiticheskie formi glagola v sovr. kazaxskom yazike. AKD. Alma-Ata, 1971; Yunusaliev B. Vspomagatel`nie glagoli v kirgizskom yazike. AKD. Frunze, 1949; Yuldashev A.A. Analiticheskie formi glagola v tyurkskix yazikax. M., 1965; Nasilov D.M. Problemi tyurkskoy aspektologii. L., 1989. Ra`wishtin` jasaliwi
Ra`wish jasawshi affiksler tu`rkiy tillerde can jag`inan ko`p emes. Olardin` atqaratug`in xizmeti, ma`nileri ha`m o`nimliligi tu`rkiy tillerdin` ko`pshiliginde derlik birdey.
-g`ari//-geri affiksi. Bul affiks eki bo`lekten turadi: 1) baris sepligi jalg`awi; 2) eski bag`darlaw sepligi jalg`awi. Biraq olardi ha`zirgi tilde biri- birinen ajiratip qarawg`a bolmaydi: tisqari, sirtqari, ishkeri, shetkeri.
-in//-in affiksi. Bul affiks tu`rkiy tillerdegi eski qural sepliginin` affiksi bolip, ol sol erte da`wirlerde-aq seplikler qatarinan shig`ip qalg`an ha`m ra`wish jasawshi affikske o`tken. Ha`zirgi tilde onin` tek ma`wsimdi bildiretug`in atliqlarg`a jalg`ang`an tu`rleri saqlang`an. Olar tek jup so`zlerdin` komponentleri sipatinda qollaniladi: qisin-jazin. Eski qural sepliginin` -in//-in affiksi ha`zirgi tildegi ko`plegen ra`wishlerdin` quraminda saqlang`an: azin-awlaq, jaqin (jaq- yaq), jarin.
-sha//-she, -cha//-cha` (
-lay//-ley (<-la//-le - feyil jasawshi affiks, -y - hal feyildin` formasi) affiksi. -lap//-lep (<-la//-le - feyil jasawshi affiks, -p - hal feyildin` formasi) affiksi. Geyde ayirim hal feyiller o`zinin` ha`reketlik ma`nisinen uzaqlap sin, waqit ha`m t.b. ra`wishleri bolip qollaniladi. Morfologiya
Morfologiya tildegi so`zlerdin` formalarin, o`zgeriw usillarin, grammatikaliq ma`nilerin ha`m leksika-grammatikaliq klasslarin (so`z shaqaplarin) izertleydi. Tildegi so`zler o`zlerinin` grammatikaliq ma`nisine ha`m formalarina qaray belgili toparlarg`a - so`z shaqaplarina bo`linedi. 1
Morfologiyanin` tiykarg`i ob`ekti so`z shaqaplari, olardin` formalari, yag`niy so`zlerdin` o`zgeriwi bolip esaplanadi.
«So`z shaqaplari» degen tu`sinik eski grek ha`m rim grammatikalarinan baslanip, keyin ala hind ha`m arab tillerinin` grammatikalarina da o`tken, al XVIII a`sirden baslap rus tili grammatikalarindag`i basli ma`selelerdin` biri retinde orin ala baslag`an. Sol da`wirden baslap rus til biliminde so`z shaqaplari ken`nen ha`r ta`repleme izertlenile basladi. Ha`zirgi waqitta olardin` klassifikatsiyaliq printsipleri, qurami ha`m orni bir qansha aniqlandi. Bul jag`day basqa milliy tillerdin` grammatikaliq qurilisin izertlewde ha`m usi milliy tillerde de so`z shaqaplarin ha`r ta`repleme izertlewge ken` mu`mkinshilik tuwg`izdi ha`m ha`zirgi ku`nge deyin bul tillerde so`z shaqaplarin izertlew boyinsha ko`p g`ana jumislar islendi.
So`zlerdi so`z shaqaplarina ajiratqanda tiykarg`i u`sh kriteriy basshiliqqa alinadi: 1) so`zdin` uliwma grammatikaliq ma`nisi; 2) onin` morfologiyaliq belgileri (grammatikaliq kategoriyalari ha`m so`z o`zgeriw sistemalari); 3) tiykarg`i sintaksislik xizmeti.
Ha`zirgi tu`rkiy tillerde so`zler to`mendegi so`z shaqaplarina bo`linedi. 1. Ma`nili so`z shaqaplari: atliq, kelbetlik, sanliq, almasiq, feyil, ra`wish. Olar belgili bir leksikaliq ma`nige, so`z jasaw ha`m forma jasaw sistemalarina iye boladi ha`m ga`p ag`zasi xizmetin atqara aladi. 2. Ko`mekshi so`zler: tirkewish, da`neker, janapay. Olar leksikaliq ma`nige iye emes, ga`p ag`zasi bola almaydi, al tek ga`ptegi so`zler arasindag`i ha`r qiyli ko`mekshi grammatikaliq qatnaslardi bildiriw ushin xizmet etedi. 3. Modal` so`zler. 4. Tan`laqlar. 5. Eliklewishler.
Son`g`i waqitlari tu`rkiy tillerdegi bar, yoq (joq) so`zleri o`z aldina ayirim so`z shaqabi sipatinda bo`linip kiyatir. E.R.Tenishevtin` pikiri boyinsha, bar, joq so`zleri uliwma barliqti
1
209-229-бетлер; Ҳəзирги қарақалпақ əдебий тилиниң грамматикасı. Сөз жасалıў ҳəм морфология. Нөкис, 1994, 101-108-бетлер. yamasa joqliq ma`nisin an`latip, ga`pte pisiqlawishliq ha`m bayanlawishliq funktsiyada, yag`niy predikat xizmetinde qollaniladi. Usi grammatikaliq funktsiyasina qaray olardi o`z aldina «predikativler» yamasa «predikativ so`zler» dep atawg`a boladi. 2
Atliq (2 saat)
Atliq - atawish so`z shaqaplarinin` ishindegi u`lken ha`m ha`r qiyli kategoriyalarg`a bay so`z shaqabi. Atliq uliwma predmetlik ma`ni an`latadi. Grammatikada «predmet» degende kim ?
ne ? sorawlarina juwap beretug`in turmistag`i ha`r qiyli qubilislar tu`siniledi. Predmet ma`nisindegi so`zler birlik yamasa ko`plik sanda qollaniladi, olar tartimlaniw ha`m sepleniw uqiplilig`ina iye. Atliqtin` san, tartim ha`m seplik kategoriyalari oni basqa so`z shaqaplarinan ajiratip turatug`in tiykarg`i belgiler bolip esaplanadi.
Tu`rkiy tillerdegi san, seplik affiksleri tek bir ma`ni an`latadi: seplik tek o`zinin` seplik ma`nisin, al ko`plik predmettin` ko`p ekenligin bildiredi. Tartim affiksleri eki ma`ni an`latadi: sandi ha`m betti birge ko`rsetedi.
Tartim kategoriyasi arqali atliq basqa so`zler menen izafetlik baylanisqa tu`sedi, seplik kategoriyasi arqali atliq basqa so`zler menen basqarilip qollaniladi, al betlik kategoriyasi arqali basqa so`zler menen kelisip baylanisadi. Sonliqtan da atliqtin` tartim, seplik ha`m betlik kategoriyalari sintaksislik kategoriyalar, al san kategoriyasi sintaksislik emes kategoriyalar bolip esaplanadi. San kategoriyasi (ko`plik sannin` –lar// -ler affiksi) atliqtin` tek ko`plik ekenin bildiredi, biraq oni basqa so`zler menen grammatikaliq baylanisqa tu`sirmeydi. Usig`an baylanisli ko`plik jalg`awin ayirim izertlewshiler so`z o`zgertiwshi emes, al forma jasawshi (atliqtin` ko`plik formasin) affiks dep qaraydi. San kategoriyasi
San kategoriyasi arqali bir predmet ayirim-ayirim birliklerden turatug`in ko`p predmetlerge qarama-qarsi qoyiladi: ko`she-ko`sheler, awil-awillar, kitap-kitaplar.
Tu`rkiy tillerde atliqtin` birlik san formasin an`latatug`in arnawli ko`rsetkishleri joq. Predmettin` birew ekenligi onin` semantikasi arqali bildiriledi.
Atliqtin` ko`plik formasi predmettin` bir neshe ekenligin, yag`niy olardin` uliwma ko`pligin an`latadi. Tu`rkiy tillerde predmetlerdin` ko`pligi birlik sandag`i atliqqa -lar//-ler, -la`r affiksinin` jalg`aniwi arqali bildiriledi. Bul forma eski ha`m ha`zirgi tu`rkiy tillerdegi (chuvash tilinen basqa) en` ken` taralg`an forma bolip, onin` 30 dan aslam fonetikaliq dubletleri ushirasadi. Al, chuvash tilinde ko`plik ma`ni -sem affiksi ja`rdeminde an`latiladi.
2 Тенишев Э.Р. Строй саларского язıка. М., 1976, 100-бет; Ахмедов Дж.С. Предикативı в современном азербайджанском язıке. АКД. Л., 1970; Копонов А.Н. Грамматика язıка тюркских рунических памятников VII-IX вв. Л., 1980, 280-бет. -lar//-ler affiksi esaplawg`a bolatug`in predmetlerdin` ko`plik sanin jasaydi. Ko`plik ma`ni an`latiwi menen birge -lar//-ler affiksi sog`an qosimsha basqa ma`nilerdi de bildiriwi mu`mkin. A`debiyatlar “ulomov A. Wzbek tilida kwplik kategoriyasi. Toshkent, 1994; Dmitriev N.K. Kategoriya chisla. // Issledovaniya po sravnitel`noy grammatike tyurkskix yazikov. Morfologiya. M., 1956, 65-71-betler; Nasirov D.S. Qaraqalpaq tilinde ko`plik kategoriyasi. No`kis, 1961; Daniyarov A.D. Kategoriya mnojestvennosti v sovremennom kazaxskom yazike. AKD. Alma-Ata, 1965; Alizade A.Dj. Kategoriya chisla v azerbaydjanskom yazike (na materiale pis`mennix pamyatnikov XIV-XIX vekov). AKD. Baku, 1966; Kononov A.N. Pokazateli sobiratel`nosti- mnojestvennosti v tyurkskix yazikax. L., 1969; Xazratova R. Virajenie mnojestvennosti v imenax turkmenskogo yazika. AKD. Ashxabad, 1971; Gasanova A.X. Kategoriya chisla v sovremennom azerbaydjanskom yazike. AKD. Baku, 1987; Orazimbetov A. Virajenie znacheniya chisla v karakalpakskom yazike. AKD. Nukus, 1997; Sergeev V.I. Genezis i semantika formanta mnojestvennosti -sem v chuvashskom yazike. // «Sovetskaya tyurkologiya», 1972, N3. Tartim kategoriyasi
Tu`rkiy tillerdin` o`zine ta`n o`zgesheliklerinin` biri-onin` tartim kategoriyasi. Bul kategoriya arqali predmettin` belgili bir betke tiyisli ekenligi bildiriledi. Bet degende so`ylewshinin` yamasa tin`lawshinin` jekke o`zin tu`sinemiz.
Tartim kategoriyasi o`zinin` arnawli affikslerine iye. Olar barliq tu`rkiy tiller ushin ortaq, uliwma affiksler bolip, fonetikaliq jaqtan da biri-birinen onsha o`zgeshelenbeydi.
Tartim affiksleri so`zlerge jalg`ang`anda so`z tiykarinin` juwan-jin`ishkeligine ha`m onin` keyingi sesine qaray bir neshe fonetikaliq variantlarg`a iye boladi. Dawislilarg`a pitken tiykardan keyin Birlik I bet: - m II bet: - n` III bet: - si, -si Ko`plik -miz,-miz -n`iz, -n`iz -lari, -leri Dawissizlarg`a pitken tiykardan keyin I bet: -im, -im II bet: -in`, -in` III bet: -i, -i -imiz, -imiz -in`iz, -in`iz -lari, -leri
I ha`m II bettin` tartim affiksleri predmettin` so`ylewshi ha`m tin`lawshi adamlarg`a Download 0.58 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|