Qaraqalpaq tili-qaraqalpaq xalqinin milliy tili

Jaziwdin Kelp Shigiwi
Qaraqalpaqstan Respublikasi Joqargi Kenesinin 2016-jil 10-iyunde qabil etilgen «Qaraqalpaqstan Respublikasimn ayinm nizam lanna ozgerisler ham qosimshalar kirgiziw haqqinda»gi 91/IX sanli qarann onnlaw maqsetinde Ministrler Kenesi qarar etedi: 1. Latin jaziwina tiykarlangan Qaraqalpaq tiliniri tiykargi imla qagiydalar jiynagi tastiyiqlansm. 2. Respublika ministrlikleri, vedomstvalari, jergilikli hakimiyat ham basqariw organlan, galaba xabar qurallari latin jaziwina tiykarlangan qaraqalpaq dipbesindegi barliq turdegi xat jazisiwlarda, baspasozde, is jiirgiziwde usi qagiydalardi engiziw boymsha tiyisli ilajlardi islep shiqsin ham amelge asirsm. 3. Ozbekistan Respublikasi Ilimler akademiyasi Qaraqalpaqstan bolim inin Qaraqalpaq gumanitar ilimler ilimizertlew instituti, Qaraqalpaq mamleketlik universiteti ham Nokis mamleketlik pedagogikaliq instituti mektepler ushin qollanba sipatinda qaraqalpaq tili boymsha tiyfsH sozliklfrdi tayarlasin ham olardi baspadan shigactw ilailann korsin. 3 ALG SOZ Uliwma bilim beretugin mektep oqiwshilari ushin qaraqalpaq latm jaziwina tiykarlangan daslepki «Qaraqalpaq tilinin imla sozligi» Qaraqalpaqstan Respublikasi Ministrler Kenesinin 1995-jil 30-dekabrdegi 281/12-sanli qararma muwapiq 1997-jil «Bilim» baspasmda 2000 nusqada basilip shiqqan edi. Bui mugdardagi sozlik respublikadagi 700 den aslam mektep oqiwshilari ushm jetkilikli ernes. Hazir mektep oqiwshilarimn qolmda bir de imla sozligin ushirata almaysah. Atalgan daslepki imla sozliginiri alipbe tartibine 32 harip kirgen edi. Alipbege ahngan 32 hariptin 5 haribi (a5, o’, u5, g’, n’) apostrof belgisi menen, bir harip (sh) kirill-rus jaziwindagi ч, ш, щ hariplerinin waziypasin atqaratugm etip alindi. Bui imla sozligin mektep oqiwshilari 20 jildan aslam qollanip keldi. Bui jillar ishinde alipbe ham imla qagiydalarina eki ret ozgerisler ham qosimshalar kirgizilip, alipbenin imlasi biraz r jetilistirildi. Alipbe ham imlani jane de jetilistiriw maqsetinde sirttan kirgen ozlestirme sczlerdi duris jaziw ushin zarurli haripler qosildi ham olardin grafikaliq formasma ozgerisler kirgiziw kerek boldi. Usinday talaplarga bola Qaraqalpaqstan Respublikasi Joqargi Kenesi «Latm jaziwina tiykarlangan qaraqalpaq alipbesin engiziw haqqinda»gi Qaraqalpaqstan Respublikasi Nizam m a ayirim ozgerisler menen qosimshalar haqqinda 2016-jil 10-iyunda qarar qabil etti. Bui Nizamga tomendegi qosimshalar ham ozgerisler kirgizildi: 1) tupkilikli sozlerde soz basinda e, o, o’ hariplerinin «aldinan у ham w haribi qosilip, ye, wo, wo birikpesi tiirinde jaziladi» degen ozgeris alt nip taslandi; 4 i^i П’ I / . seslerin tanbalaytugin apostrof be ?l e,ri . } ? , anip’ bariptin ustine qoyilatugin akut (a, 0, u, g, П, I 1) belgisine ozgertildi* 3) hazirgi harekettegi dawisl, Г, i> hariplerindegi apostrof ham noqat belgilen alinip taslanip, 1 i tiirinde, yagmy bas haribi akut belgisi I, kishi haribi akutsiz i turinde jazilatugini berildi; Qaraqalpaqstan Respublikasimri 2016-jil 10-iyunm da qabil etilgen N iza m in d a bunnan basqa ozgerisler bolgan joq. Hazirgi usinilip otirgan Qaraqalpaq tilinin imla sozligi joqarida atalgan ozgerisler tiykannda duzildi. Bunnan tisqan sozlikke burmgi imlada ts, sh haripleri turinde uyrenilip kelgen hariplerdiri ormna c, ch haripleri alipbe tartibi menen sozliktin quramina kirdi. Misali: cex, cement, cirkul, chek, chesnok, chempion t.b. Sonin menen qatar, imlada awizeki soylewge tiykarlamp har turli bolip jazilip jurgen basqa millet atlan ozinih jazba adebiy til normasina llayiq jaziliwi berildi. Misali: rus (oris ernes), koreys (karis ernes), nemec (nemis ernes), francuz t.b. Sonday-aq, jaziliwi qiyinshiliq tuwdiratugin ham qosimtalar qosilganda ozgeriske ushirap jazilatugan sozler sozliktin oz ishinde korsetildi. Uliwma bilim beretugin mektep oqiwshilari ushin qollanba sipatinda duzilgen «Qaraqalpaq tilinin imla sozligi» Qaraqalpaqstan Respublikasi Ministrler Keriesinin latin jaziwma tiykarlan^an qaraqalpaq alipbesi ha*-1 im li • ■ j u r ’^ iske asiriw boyinsha qabil etilgen qararma muwapiq duzildi. Sozlikke tiykannan, hazirgi qaraqalpaq adebiy tilinde jiyi qollanilatugin tupkilikli sozler, rus ham evropa tillermen ozlesip, hazirgi turm isim izda ken qollanilatugin sozler, jamiyetlik ozgerislerge baylanish geypara gonergen s z er e ir i. Latin ja ziw m a tiykarlangan hazirgi sozlik burm gi sozlikke qaraganda adew ir ozgesheliklerge lye. un a l qagiydalarmda qollan ilatu gin orfografiyaliq prmcip er toliq saqlandi. Tdbir h am qosim tali sozlerdin jazi iw , q bolek jazilatugm , defis arqali jaziwlar, olarga qatnasli sbzlerdiri imlasi bir izge tusirildi. Latin jaziw ina otiwge baylanisli im la qagiydalan seslikhariplik qatnasqa tiykarlanip jahasha duzildi. Sebebi, qaysi harip qanday sesti bildiretugm i im la qagiydalarmda toliq kdrinip turiwi tiyis. M ektep oqiwshilari ushin latm jaziw ina tiykarlangan imla sozligin duziwde M.Dawletov, E.Dawenov tarepinen 1997-jih duzilgen «Qaraqalpaq tilinin im la sozligi», jam aat ilimpazlar tarepinen duzilgen akademiyaliq «Qaraqalpaq tilinin imla sozligi» (1980,1990), «Qaraqalpaq tilinin tusindirm e sozligi» (tort tom liq 1982—1992-jillar), «Qaraqalpaq tilinin qaraqalpaqsha-russha», «russha-qaraqalpaqsha» sozlikleri h^m kundelikli baspasoz m aretiallannan paydalamldi. Sozliktin soninda latm jaziw ina tiykarlangan «Qaraqalpaq tilinin im la qagiydalan» qosimsha retinde berildi. Sozlik tuwrali bzlerinin pikir-usm islarin bildirgen joldaslarga ulken m innetdarshiliq bildiremiz.