Qaraqalpaq tilin oqitiw metodikasi

A’debiyatlar: 
1.G’ulamov A. t.b. Wzbek tilini wqitish metodikasi, T.-2001. 
2.Qozi’baev S.Qazaq tilin woqi’ti’w metodikasi’, Almati’-1990. 

---

3.Nazarov S.Wzbek tilini wqitish metodikasi, T.1992. 
4.Qutli’muratov B. Qaraqalpaq tilin woqi’ti’wdi’n’ ayi’ri’m ma’seleleri. 
N.1996. 
Fonetikani’ woqi’ti’w metodikasi’ 
Jobasi’: 
1.Foentikani’ woqi’ti’wdi’n’ a’hmiyeti ha’m wazi’ypalari’. 
2.Ses ha’m ha’ripti, alfavitti woqi’ti’w. 
3.Buwi’n, pa’t ha’m wo’tkermeni woqi’ti’w. 
4.Fonetika shi’ni’g’i’wlar wo’tkeriw. 
5.Fonetikali’q tallaw wo’tkeriw. 
Fonetikani’ u’yreniw, jazi’w worfografiya menen ti’g’i’z baylani’sli’ ali’p 
bari’ladi’. Oni’ woqi’ti’w mektep turmi’si’nda wog’ada a’hmiyetli—ori’ndi’ 
iyeleydi. Sebebi woqi’wshi’lardi’n’ qaraqalpaq tilinin’ seslik sistemasi’ni’n’ 
wo’zgesheliklerin biliw—bul wolardi’n’ duri’s jazi’w, a’debiy tilde duri’s 
so’ylew normalari’n u’yreniwdin’, so’ylew ma’deniyati’n qa’liplestiriw menen 
rawajlandi’ri’wdi’n’ tiykari’ boli’p yesaplanadi’. 
Fonetikani’ woqi’ti’wg’a baylani’sli’ tiykarg’i’ wazi’ypa. 
a)oqi’wshi’larg’a qaraqalpaq tilinin’ sesli sistemasi’ tuwrali’ mektep 
programmasi’na sa’ykes ilimiy jaqtan duri’s bilim beriw ha’m ko’nlikpelerdi 
qa’liplestiriw: 
b)qaraqalpaq tilinin’ seslik sistemasi’ boyi’nsha alg’an bilimin, duri’s jazi’w 
normalari’na (orfografiya, punktuatsiya), duri’s ayti’w, woqi’w ha’m so’ylew 
(orfoepikali’q) normalari’n qollana biliwge u’yretiw. 
Bul maqsetti wori’nlaw ushi’n mektepte da’slep ses ag’zalari’n u’yretiwden 
baslanadi’, so’ylew sesleri, dawi’sli’ ha’m dawi’ssi’z sesler, wolardi’n’ tu’rleri, 
juwan ha’m jin’ishke dawi’sli’lar, u’nli ha’m u’nles dawi’ssi’zlar, wolardi’n’ 
qaraqalpaq tilindegi sha’rtli tan’balari’, seslerdin’ fonetikali’q wo’zgeriwi, 
wolardi’n’ worfografiyali’q, ayti’li’w normalari’, qos sesler ha’m wolardi’n’ 
jazi’li’wi’ t.b. usag’an ma’seleler fonetika ha’m grafika bo’liminde u’yretiledi. 
Sonli’qtan, ses ha’m ha’rip boyi’nsha gu’riin’lesiw arqali’ balani’n’ yesine 
tu’sirip, woni’ bekkemlep, tiykarg’i’ ayi’rmashi’li’g’i’n biliw ushi’n, wog’an 
ko’nliktiriw maqsetinde mi’naday shi’ni’g’i’wlar menen is ali’p bari’wg’a 
boladi’. 
1.Bir ses bir ha’rip penen belgilenedi. 
2.Bir ses yeki ha’rip penen belgilenedi. 
3.Eki ses bir ha’rip penen belgilenedi. 
4.Hesh qanday sesti bildirmeytug’i’n ha’ripler de bar. 
Usi’lay yetip, ses penen ha’riptin’ ayi’rmashi’li’g’i’ mi’sallar menen 
da’lillenip, wolar boyi’nsha buri’ng’i’ bilgenleri bekkemlenedi. Solay yetip, 
qaraqalpaq tilindegi sesler, wolardi’n’ ha’rip penen baylani’si’, wo’zgesheligi 
boyi’nsha shi’ni’g’i’wlar wo’tkeriledi. Shi’ni’g’i’w awi’zsha, jazba wo’tkerile 
beredi. 
Bul boyi’nsha yeki bag’darda jumi’s ali’p bari’wg’a boladi’. 

---

1.Woqi’wshi’lardi’n’ baslawi’sh klasslarda alg’an bilimin ta’kirarlaw, alfavitti 
ta’rtibi menen bir neshe woqi’wshi’ ayti’p beredi. 
Alfavittegi 
ha’riplerdin’ 
ma’nilerin 
tu’sindiredi. 
Ha’rip 
penen 
ses 
wortasi’ndag’i’ ayi’rmashi’li’qti’ aytadi’. Qaraqalpaq alfavitinin’ uli’wma sani’ 
41, sonnan «‘», «‘» ha’ripleri belgi retinde g’ana paydalanatug’i’ni’, barli’g’i’ 
qosi’li’p alfavitti quraytug’i’nli’g’i’ so’z yetiledi. 
2.Keyin shi’ni’g’i’w wo’tkerilip, ha’r bir woqi’wshi’ ta’rtip boyi’nsha alfavitti 
qatar ta’rtibi menen ayti’p u’yrenedi. 
3.So’zlikten mug’allim aytqan sesti tez ayti’p beriwde bag’darlaydi’. Bul 
woqi’wshi’lardi’n’ ayi’ri’m so’zlerdin’ qalay jazi’li’wi’n yeslep qali’wi’na da 
mu’mkinshilik beredi. 
4.Qi’sqarg’an so’zlerdin’ duri’s ayti’li’wi’n woqi’p u’yreniw. Bul so’zlerdi 
ayti’wda da’slep woqi’wshi’lar qi’ynaladi’. Sonli’qtan da’pterine woylani’p 
woti’ri’p, duri’s jazi’p, keyin wo’zleri woqi’p shi’qsa boladi’. 
5.Klasslas woqi’wshi’lari’ni’n’, wo’z klasi’nda woqi’ytug’i’n sabaqlari’ni’n’, 
ay ati’n, soyuzli’q respublika atamalari’ni’n’, Qaraqalpaqstandag’i’ rayon 
atamalari’n h.t.b. alfavit boyi’nsha du’zip jazi’w. 
6.Mug’allim ta’repinen so’zler berilip, woni’ alfavit ta’rtibi menen ko’shiriw. 
7.Geyde klass woqi’wshi’lari’ni’n’ ha’r qaysi’si’na bir ha’ripti berip, 
«orni’n’di’ tap» woyi’ni’ arqali’ da shi’ni’g’i’w islense boladi’. 
Buwi’n menen pa’t arasi’nda ti’g’i’z baylani’s boli’wi’na sa’ykes, yekewi 
u’stinde jumi’s ali’p barsa da boladi’. A’lbette, bul jumi’s shi’ni’g’i’w 
da’wirinde ko’birek yeske ali’ni’wi’ kerek.
Bunnan keyin buwi’n, pa’t u’stinde mi’naday shi’ni’g’i’wlar wo’tkeriledi: 
1.Tekst berilip, woni’ buwi’ng’a bo’liw, woni’n’ pa’tli buwi’ni’n tabi’w. 
2.Buwi’ndi’ sostavi’na qaray tu’rlerge bo’liw shi’ni’g’i’wlari’. 
3.Baylani’sli’ tekstlerde so’zlerdi buwi’ng’a bo’liw, pa’tti tabi’w ha’m woni’ 
qayta ayti’w normasi’n u’yreniw. A’sirese, qosi’qlar boyi’nsha ko’birek 
shi’ni’g’i’w jumi’si’n ali’p bari’w. 
So’ylewdin’ seslik ta’repin yesapqa ala woti’ri’p seslerdi u’yretiwge 
baylani’sli’ praktikali’q shi’ni’g’i’wlarda ko’pshilik wori’ndi’ awi’zsha 
jumi’slarg’a arnag’an maqul. So’z quri’li’si’ndag’i’ ha’r qanday ses, yeger 
woni’ biz fonetikali’q analiz yetpekshi bolsaq, woni’ ayti’w arqali’ 
tu’sindiriwdi, ko’nligiwdi talap yetedi. 
Woqi’wshi’lar menen islesiwde barli’q waqi’tta aldi’ menen sesler, keyin 
wolardi’n’ jazi’wi’na (fonetika-grafikali’q) baylani’sli’ jumi’s ali’p bari’ladi’. 
Materiallardi’ analizew wo’tilgen temalardi’n’ xarakterine sa’ykes, aytayi’q, 
belgili bir fonetikali’q-grafikali’q qubi’li’sqa baylani’sli’ boli’wi’, yamasa pu’tin 
bir informatsiyali’q sistemani’ wo’z ishine alatug’i’n boli’wi’ da mu’mkin. 
Buni’n’ birinshisi, ha’r ku’ngi sabaqqa baylani’sli’ boladi’ da, al yekinshisi, 
belgili bir tematikali’q, shereklik, juwmaqlaw xarakterinde boladi’. 

---

Fonetikali’q tallaw—oqi’wshi’lardi’n’ fonetika boyi’nsha alg’an bilimin 
bekkemlewde, juwmaqlawda, ta’kirarlaw jumi’slari’n wo’tkeriwde aktiv 
metodlardi’n’ biri boli’p yesaplanadi’. 
Fonetikali’q tallaw programmali’q bilim ko’leminde ali’p bari’ladi’. 
Fonetikali’q tallaw mi’naday ma’selelerge qarati’lali’. 1.Dawi’sli’ sesler, 
wolardi’n’ juwan, jin’ishke tu’rleri. 2.Dawi’ssi’z sesler, u’nli, u’nles, 
dawi’ssi’zlari’. 3.Ses ha’m ha’rip. 4.Buwi’n tu’rleri, pa’t, wo’tkerme. 
Fonetikali’q tallaw awi’zsha ha’m jazba tu’rde ali’p bari’ladi’. Bulardan 
awi’zsha tallaw woqi’wshi’larg’a ko’birek payda beredi.