Qaraqalpaq tilin oqitiw metodikasi

Leksika menen frazeologiyani’ woqi’ti’w 
Jobasi’: 
1.Leksika ha’m frazeologiyani’ woqi’ti’wdi’n’ uli’wma ma’seleleri. 
2.Neologizm, go’nergen so’zler ha’m basqa tillerden kirgen so’zlerdi u’yretiw. 
3.Ka’siplik leksikani’ woqi’ti’w. 
4.Sinonim, womonim ha’m antonim so’zlerdi woqi’ti’w. 
5.Leksika boyi’nsha shi’ni’g’i’w wo’tkeriw. 
Mektepte leksikani’ woqi’ti’w arqali’ woqi’wshi’lar mi’naday tu’sinik aladi’: 
a)til leksikasi’ni’n’ xarakteri, san ha’m sapali’q jag’i’nan so’zlik sostavti’n’ 
jag’dayi’ tuwrali’: 
b)tildin’ leksikasi’ni’n’ bayi’w jollari’, jetilisiwi ha’m rawajlani’wi’ boyi’nsha: 
v)qaraqalpaq tilindegi so’zlerdin’ qollani’w wo’zgesheligi ha’m da’rejesi
tuwrali’: 
g)qaraqalpaq tili leksikasi’ni’n’ tiykarg’i’ semantikali’q toparlari’ ha’m 
qollani’li’wi’ tuwrali’. 
Leksika boyi’nsha arnawli’ sabaqlarda so’zlikler menen islesiwde u’lken 
a’hmiyetke iye. Bunda woqi’wshi’lar tildin’ so’zlik sostavi’ni’n’ san ha’m 
sapali’q da’rejesi tuwrali’ jeterli tu’sinik aladi’. So’z ma’nisi u’stinde,
yeksperessli-stilistikali’q qollani’w jollari’n qa’liplestiredi. 
Tildin’ so’zlik sostavi’ bay ha’m woni’n’ mu’mkinshiligi sheksiz. Leksikani’ 
u’yretiw arqali’ woqi’wshi’ usi’ til bayli’g’i’na aralasadi’, wog’an su’yiwshiligi 
artadi’, so’z sheberlerinin’, ko’rkem a’debiyatti’n’, ilim ha’m texnikani’n’ 
jetiskenlikleri menen tani’si’wg’a, xabardar boli’wg’a mu’mkinshilik aladi’. 
Tilimizdegi neologizmler wolar u’stinde jumi’s ali’p bari’w sabaqta, a’sirese 
qaraqalpaq tili menen a’debiy shi’g’armalardi’ analizlew da’wirinde ko’birek 
islenedi. Neologizmlerdi woqi’wshi’lardi’q birden men’gerip ali’wi’, woni’ 
qollana biliwi qi’yi’n. 
Tilimizdegi neologizmlerdi tu’sindiriw arqali’ ayi’ri’m wo’z da’wirinde 
neologizm boli’p, keyin ala ja’miyettin’ rawajlani’wi’na baylani’sli’ 
geyparalari’ni’n’ go’nergen so’zlerdin’ qatari’na wo’tip woti’ratug’i’ni’n, ayti’w 
mi’sallar menen da’lillep ko’rsetiw woqi’wshi’lardi’n’ tildin’ rawajlani’w 
protsessin aqg’ari’p bari’wi’na mu’mkinshilik beredi. Si’rttan kirgen so’zlerge 
qalay qatnas jasaw jollari’n ayti’p, wolardi’ sol u’stinde shi’ni’qti’w ushi’n 
mi’naday jumi’slardi’ islep woti’ri’w kerek: 
a) gazeta, jurnal, kitaplardan si’rttan kirgen so’zlerdi ko’shirtip jazdi’ri’p, 
woni’n’ ma’nisin tu’sindiriw, woqi’li’wi’, ayti’li’wi’na shi’ni’qti’ri’p bari’w: 

---

b) si’rttan kirgen so’zlerge wo’z so’zlerimizdin’ ishinen ma’nilik jaqtan jaqi’n 
so’zlerdi qatar qoyi’p ko’rsetiw: 
v) si’rttan kirgen so’zler boyi’nsha woqi’wshi’lar menen so’zlik jumi’si’n ali’p 
bari’w h.t.b. 
Woqi’wshi’lar mektepte ku’ndelikli turmi’si’nda ka’siplik leksikadan 
paydalani’p woti’radi’. Baslawi’sh klasslarda bul tuwrali’ da’slepki 
mag’li’wmat berilmeydi. 
Bul boyi’nsha mi’naday jumi’sti’n’ tu’rleri boyi’nsha isler ali’p bari’wg’a 
boladi’: 
a) shi’ni’g’i’w jumi’slari’n ka’siplik leksikani’n’ tarawlari’ boyi’nsha ali’p 
bari’w. Bul jag’dayda woqi’wshi’lardi’ qorshag’an turmi’sqa baylani’sli’ 
ka’sipler boyi’nsha baqlawg’a bag’darlaydi’. 
b) bayan, shi’g’arma wo’tkeriledi. Bul jumi’s ka’siplik tematikag’a arnaladi’. 
v) geyde yekskursiyani’n’ juwmaqlari’n awi’zsha ju’rgizip, buni’ da belgili 
bir tematikag’a baylani’sli’ ali’p bari’w kerek. 
g) belgili bir tematikag’a baylani’sli’ (pionerler so’zligi, futbolistler so’zligi, 
sayaxatshi’lar so’zligi, woqi’wshi’lar so’zligi h.t.b.) so’zlikler du’zdiriw. 
Sinonimlerdi wo’tkende woqi’wshi’lardi’n’ til bayli’g’i’n rawajlandi’ri’w 
jumi’slar menen ushlasti’ri’p bari’w wori’nli’. Geypara mug’allimler sinonim 
haqqi’nda tu’sinik berip, wonnan keyin bekkemlew jumi’si’na wo’tip kete 
beredi. Sinonim u’stinde alg’an bilimlerin qalay biliw maqsetinde bir neshe 
praktikali’q jumi’slar islese boladi’. 
Omonim, antonim u’stinde de usi’nday jumi’slar islep, woqi’wshi’lardi’n’ bul 
temalardi’ toli’q men’gerip ali’wi’na mu’mkinshilik beretug’i’n sabaqlarda bir 
neshe shi’ni’g’i’wlar berilgen. 
Leksika boyi’nsha mi’naday shi’ni’g’i’wlar islep bari’w talapqa i’layi’q dep 
qaraladi’. 
a) tekst u’stinde islew, wonnan temag’a sa’ykes so’z ha’m so’z ma’nilerin 
tabi’w, so’z ma’nsine xarakteristika beriw, tiykarg’i’ ha’m wonnan do’regen 
awi’sqan ma’nilerdi aji’rati’w, sali’sti’ri’w ayi’ri’qshali’qlari’n ani’qlaw, 
so’zliklerden paydalani’w: 
b) so’zlerdi leksikali’q ha’m grammatikali’q ma’nilerine qaray topalarg’a 
bo’liw, so’z shaqaplari’na qatnasi’n ani’qlaw: 
v) a’debiy shi’g’armalardan awi’sqan ma’nide qollani’lg’an wori’nlardi’ 
tabi’w, awi’zsha yaki jazba tu’rde: 
j) anaw ya mi’naw leksikali’q temag’a baylani’sli’ bayan ha’m shi’g’armalar 
jazdi’ri’w, wonda kerekli so’zler menen ma’nilerdi qollana biliw: 
e) mektep so’zlikleri u’stinde leksikali’q shi’ni’g’i’wlar wo’tkeri?. 
Frazeologizmler boyi’nsha sabaqlarda woardi’n’ wo’zgeshe so’z qatlami’
yekenligin ko’zde tuti’p, wol wo’zgesheliktin’ ma’nisinde, ko’binese awi’spali’ 
ma’ni de keletug’i’nli’g’i’nda quri’li’si’ boyi’nsha yeki, ya wonnan da ko’p 
so’zlerdin’ dizbeginen turatug’i’nli’g’i’n na’zerde tuti’w kerek. Tu’sindiriw usi’ 

---

bag’darda wo’tkerilse, wol konkret mi’sallardi’n’ bazasi’nda ali’p bari’lsa, 
woqi’wshi’lardi’n’ ug’i’wi’na jen’il boladi’. 
Didaktikali’q jumi’s tekstlerden frazeologizmlerdi tabi’w, ma’nilerin ani’qlaw, 
sa’ykes ga’pler tu’rinde ko’shirip jazi’w, ya woqi’w, frazeologizmlerdi keltirip 
ga’p woylap tabi’w usag’an formalarda da ali’p bari’ladi’. 
Woqi’wshi’lar menen praktikali’q jumi’s islew da’wirinde wo’zinshe islewge, 
yamasa klassta islewge mi’naday tapsi’rmalar beriwge boladi’. 
a) belgili tekst, ya shi’g’armadan frezeologizmlerdi tawi’p, wog’an ma’nilik 
analiz jasaw: 
b) shayi’r-jazi’wshi’lari’mi’zdi’n’ belgili bir shi’g’armasi’n ko’rsetip, 
wolardan frazeologizmlerdi tapti’ri’w ha’m ko’shirtip jazdi’ri’w: 
v) shi’g’armalardan ushi’rma so’zlerdi tapti’ri’w, wolardi’ tematikalar 
boyi’nsha ayi’ri’w, ma’nilik tu’siniker beriw: 
g) naqi’l-maqallardi’ tematikali’q belgilerine qaray ayi’ri’w. 
Mi’sali’, ba’ha’r, miynet, bilim, adamgershilik, dosli’q h.t.b. 
d) bular boyi’nsha ayi’ri’m so’zlikler ju’rgizdirip u’yretiw. Bul jag’dayda 
frazeologizmler boyi’nsha du’zilgen so’zliklerden paydalani’w mu’mkin. 
e) frezeologizmler boyi’nsha tablitsalar, sxemalar du’zdiriw t.b.