Qaraqalpaq tilin oqitiw metodikasi

Baslawi’sh tuwrali’ sabaq gu’rrin’lesiwden baslang’ani’ maqul. Wo’ytkeni, 
pu’tkil baslang’i’sh klasslar dawami’nda woqi’wshi’lar bul tema boyi’nsha 
da’slepki mag’i’lwmatlardi’ iyelep aladi’, woni’ ga’ptin’ ishinen ayi’radi’. 
Baslawi’sh boyi’nsha jetkilikli da’rejede awi’zsha ha’m jazba tu’rde shi’ni’g’i’w 
jumi’si’ islengennen keyin mug’allim woqi’wshi’lardi’n’ qatnasi’ menen sol 
analizlerden kelip shi’qqan teoriyali’q juwmaqqa keliwi kerek. Bul juwmaq-
baslawi’shti’n’ ga’ptegi xi’zmeti, formasi’, qanday so’z shaqaplari’nan 
an’sali’satug’i’nli’g’i’, sostavi’, birgelkiligi, worfografiyasi’ haqqi’ndag’i’ 
programma belgilegen mag’li’wmatti’ wo’z ishine ali’w tiyis. Woqi’ti’wshi’ 
juwmaqlaw retinde baslawi’shti’n’ tiykarg’i’ belgilerin ayti’p berse boladi’. 
Mi’sali’: 1)baslawi’sh-ga’ptegi is-ha’rekettin’ iyesi, tiykari’: 2)baslawi’sh ataw 
sepligindegi jay, ko’plik, tarti’m jalg’awlari’n qabi’l yetken so’z ha’m 
so’zlerden boladi’: 3) baslawi’sh atli’qtan ha’m atli’q worni’nda kelgen basqa 
so’z shaqaplari’nan jasaladi’: 4) baslawi’sh bir so’zden de, qospa so’zlerden de 
boladi’, birgelikli de boli’p keledi. Usi’nday wo’zgesheliklerine qaray wolar 
dara baslawi’sh, qospa baslawi’sh, birgelikli baslawi’shlar boli’p keledi. 

---

Bayanlawi’shti’ woqi’ti’w baslaw penen baylani’sli’ u’yreniwdi talap yetedi. 
Baslawi’sh ga’pte is-ha’rekettin’ iyesi bolsa, bayanlawi’sh baslawi’shti’n’ 
ha’reketin bayanlaydi’. 
Bayanlawi’shti’n’ wo’zine ta’n grammatikali’q belgileri boyi’nsha juwmaq 
beriwge boladi’: 
1)bayanlawi’sh-baslawi’shti’n’ is-ha’reketin, isin, zatli’q, sanli’q sapasi’n, 
sani’n, mo’lsherin, ma’kani’n mezgilin bayanlaydi’: 
2)bayanlawi’sh ne qi’ladi’? Ne isleydi? Ne islep ati’r? Qanday? Qansha? Kim? 
Ne? T.b. sorawlardi’n’ birewine juwap beredi: 
3)bayanlawi’sh, tiykari’nda, feyillerden boladi’, sonday-aq atli’qlardan, 
sanli’qlardan, kelbetliklerden, almasi’qlardan, ra’wishlerden, modal’ so’zlerden 
boli’wi’ mu’mkin: 
4)bayanlawi’shlar-bir so’zden de, qospa so’zlerden de boladi’ usi’g’an qaray 
dara, qospa, bayanlawi’shlar boli’p keledi: 
5)ga’pte bayanlawi’shlar birgelikli de boli’p keledi. 
Woqi’wshi’lardi’n’ bul boyi’nsha alg’an bilimin bekkemdew ushi’n testler 
u’stinde ha’r qi’yli’ praktikali’q jumi’slar islewi sha’rt. Bunday jumi’sti’n’ 
tu’rleri woqi’wshi’lardi’n’ baslawi’sh penen bayanlawi’sh tuwrali’ alg’an 
bilimin bekkemlew menen birge, wolardi’n’ qi’zi’g’i’p jumi’s islewine, 
woylani’wi’na mu’mkinshilik tuwdi’radi’. Baslawi’sh penen bayanlaw tuwrali’ 
woqi’wshi’g’a qansha ti’yanaqli’ bilim berip, wolardi’ turmi’sta qollani’w 
jollari’n u’yrete bilsek, ga’p ag’zalari’n duri’s men’gere biliwine, jay ga’ptin’ 
tu’rleri boyi’nsha duri’s jumi’s islewge mu’mkinshilik tuwdi’radi’. Ga’ptin’
yekinshi da’rejelerin woqi’ti’w da bas ag’zalardi’ woqi’ti’w menen ti’g’i’z 
baylani’sta boladi’. Woqi’wshi’lardi’n’ bas ag’zalari’ boyi’nsha, sonday-aq, 
baslawi’sh mektepte ga’p ag’zalari’ boyi’nsha bilimlerine su’yenip jumi’s ali’p 
bari’ladi’. 
Yekinshi da’rejeli ag’zalar grammatikali’q ha’m stilistikali’q jaqtan u’lken 
a’hmiyetke iye. Usi’ tiykarda woqi’wshi’lar tildin’ ken’ mu’mkinshiligi menen 
tani’sadi’. Baslawi’sh penen bayanlawi’sh bas ag’zalar bolg’ani’ menen, wo’z 
pikirimizdi ani’q, toli’q beriw ushi’n yekinshi da’rejeli ag’zalardan paydalani’w 
kerek yekenligi mi’sallar menen da’lillenedi. 
Toli’qlawi’shti’ woqi’tqanda da basqa ga’p ag’zalari’n woqi’tqan si’yaqli’ ha’r 
qi’yli’ usi’llar paydalani’ladi’. Negizinde, toli’qlawi’shti’n’ da buri’nnan bir 
qansha tani’s bolg’anli’g’i’ yesapqa ali’ni’p, sabaq wol haqqi’nda 
gu’rrin’lesiwden baslang’ani’ maqul. Toli’qlawi’sh boyi’nsha mi’sallar 
tiykari’nda analiz islenedi, wolardi’n’ ne ushi’n toli’qlawi’sh boli’p 
turg’anli’g’i’ ani’qlanadi’, qi’ylang’an jerlerinde mug’allimnin’ wo’zi ja’rdem
yetedi, toli’qlawi’sh haqqi’nda tu’sinigin sistemag’a saladi’, keyin mug’allim 
juwmasa boladi’. Toli’qlawi’shti’n’ wo’zinshelik mi’naday belgileri bari’n 
tu’snidirip, wolardi’ yesinde saqlaw kerekligin yeskertedi: 
1)toli’qlawi’sh feyilden bolg’an bayanlawi’shti’ zatli’q ma’ni jag’i’nan 
toli’qti’ri’p keledi: 

---

2)ma’nisi, xi’zmeti jag’i’nan bari’s, tabi’s, wori’n, shi’g’i’s sepligindegi 
so’zlerdin’ ma’nisine jaqi’n boladi’. 
3)tirkewish penen qatar kelgen (ushi’n, tuwrali’, haqqi’nda menen, benen, 
penen h.t.b.) so’zler kim? Ne ushi’n? Kim haqqi’nda? Kim, ne tuwrali’? Kim, ne 
menen (benen penen) sorawlari’na juwap berip toli’qlawi’sh xi’zmetinde keledi, 
(menen, penen, benen so’zlerinin’ basqa xi’zmetin de ayti’p, wolardi’ bir-biri 
menen shatasti’rmaw kerek yekenin yeskertiw kerek). 
Woqi’wshi’lar usi’layi’nsha toli’qlawi’sh boyi’nsha teren’irek bilim aladi’, 
ko’nligedi. Sonli’qtan toli’qlawi’shti’n’ ma’nisin boyi’nsha tu’rleri—tuwra 
ha’m qi’ya toli’qlawi’sh boyi’nsha tu’sindiriw qi’yi’ng’a soqpaydi’. 
Sonli’qtan wolardi’n’ ani’qlawi’sh boyi’nsha da’slepki bilimlerine, so’zlerge 
soraw qoyi’w ta’jiriybelerine su’yene woti’ri’p, konkret mi’sallardi’n’ 
bazasi’nda tu’sinikleri sistemalasti’ri’ladi’, programmag’a sa’ykes jan’a 
teoriyali’q mag’li’wmat beriledi. 
Mug’allim sabaqti’ ani’qlawi’shti’n’ sorawlari’na sa’ykes so’z shaqaplari’n 
analiz yetiwden baslas da boladi’. Bul jag’dayda atli’qti’n’, almasi’qti’n’ iyelik 
sepligindegi kelbetlik sanli’q so’zler u’stinde sorawlarg’a su’yene woti’ri’p 
gu’riin’lesiwden baslawi’ da mu’mkin. Mug’allim sabaqti’ woqi’wshi’lardi’n’ 
sanali’ men’gerip ali’wi’na qaray quri’wi’ tiyis. Bul ushi’n wo’tiwge tiyisli 
material ani’q til faktlerine su’yenip, ha’r qi’yli’ qolayli’, woqi’wshi’lardi’n’ 
do’retiwshilik uqi’bi’n boldi’rmaytug’i’n praktikali’q materialar menen 
ta’miyen yetilip bari’li’wi’ kerek. Usi’ temag’a baylani’sli’ mug’allimnin’ 
aldi’nda mi’naday wazi’ypalar turadi’: 
1)woqi’wshi’larg’a pi’si’qlawi’shti’n’ ma’nisi menen xi’zmeti haqqi’nda 
mag’li’wmat beriw 
2)pi’si’qlawi’shti’n’ ga’ptegi worni’n belgilew: 
3)oqi’wshi’lardi’n’ pi’si’qlawi’shti’ so’ylewde duri’s payda qollana biliwin 
ta’miyinlew, ko’nlikpelerin jetilistiriw. Bunnan keyingi sabaqlarda 
pi’si’qlawi’shti’n’ quri’li’si’na qaray dara ha’m qospa pi’si’qlawi’sh boli’wi’ 
ha’m wonnan keyin ma’nisine qaray alti’g’a bo’linetug’i’ni’ haqqi’nda 
tu’sinikler bergende, barli’q ga’p ag’zalari’nday pi’si’qlawi’sh ta dara ha’m 
qospa boli’p bo’linedi ha’m buni’n’ tiykarg’i’ wo’zgeshelikleri bar.