Qaraqalpaq tilin oqitiw metodikasi

Sanli’q so’z shaqabi’n atli’qlarg’a qatnasli’ planda u’yretiw arqali’ 
mug’allim, birinshiden, temalardi’n’ bir-biri menen baylani’si’n ta’miyinleydi,
yekinshiden, woqi’wshi’lardi’n’ atli’q ha’m kelbetlik haqqi’ndag’i’ bilgenlerin

---

yesine tu’siredi, u’shinshiden, bular arasi’ndag’i’ grammatikali’q, semantikali’q 
wo’zgeristi ayi’ra biliwine mu’mkinshilik tuwdi’ri’ladi’. Sanli’qti’n’ tu’rlerin 
woqi’ti’wda wol boyi’nsha arnawli’ ko’rsetpe qurallar islep, wonda tu’rlerin 
mi’sallar arqali’ ko’rsetip paydalansa boladi’. Sonda woqi’wshi’lar wolar 
arasi’ndag’i’ 
bir-birinen 
ayi’rmashi’li’qlardi’ 
tez 
wo’zlestirip 
aladi’. 
Woqi’wshi’lar 
ko’binese 
qospa 
sanli’qlardi’n’ 
jazi’li’wi’, 
qatarli’q 
sanli’qlardi’n’ jazi’li’wi’ boyi’nsha qi’ynaladi’, geyde bazi’ bir worfografiyali’q 
qa’telikke jol qoyadi’. Sanli’qti’ u’yretiw sabag’i’nda to’mendegi tiykarg’i’ 
wazi’ypa iske asi’wi’ sha’rt: 
1.Sanli’qti’n’ ma’nisin tani’w. 
2.Sanli’q qanday sorawlarg’a juwap beriwin biliw. 
3.Sanli’qti’n’ grammatikali’q belgilerin aji’rati’w. 
4.Sanli’qti’n’ tu’rlerin biliw. 
5.Sanli’qlardi’n’ sostavi’n tani’w. 
6.Sanli’qti’n’ ga’p ishinde atqaratug’i’n xi’zmetin belgilew. 
7.Sanli’qlardi’n’ worfografiyasi’n ani’qlaw ha’m t.b. 
Almasi’qti’ u’yreniw aldi’n’g’i’ klasslarda woqi’wshi’lardi’n’ atli’q, 
kelbetlik, sanli’q boyi’nsha alg’an bilimin yeske tu’siriwden baslanadi’. 
Wo’ytkeni, almasi’qlar ko’binese usi’ so’z shaqaplari’ menen tikkeley 
baylani’sli’. 
Almasi’qti’ woqi’ti’w da, basqa so’z shaqaplari’n woqi’ti’w si’yaqli’, sabaqti’ 
iktivlestiriw maqsetinde woqi’wshi’lardi’ jumi’s islewge psixologiyali’q jaqtan 
tayarlawdan baslaw kerek. Sonnan keyin gu’rrin’ wo’tkerip mi’sallar menen 
sali’sti’ri’w arqali’ almasi’q so’zlerdin’ ma’nileri grammatikali’q belgileri analiz
yetiledi. 
Almasi’q boyi’nsha tu’sinik alg’annan keyin tablitsani’ paydalani’w arqali’ 
wolardi’n’ ma’nilik jaqtan ha’r qi’yli’ bolatug’i’nli’g’i’ analizlenedi. Bul da 
mi’sallar bazasi’nda ali’p bari’ladi’. Analiz yetiw, sali’sti’ri’p ko’iw 
almasi’qlardi’ bir-birinen ayi’ri’wi’na jag’day jasaydi’, keyin tablitsa du’ziledi. 
Almasi’q boyi’nsha alg’an bilimin bekkemlew maqsetinde, shi’ni’g’i’w 
jumi’si’ni’n’ to’mendegi tu’rlerin usi’nsa boladi’: 
a) tekstten almasi’qlardi’ tawi’p, wolarg’a sorawlar qoyi’w, tarti’m, seplik 
jalg’awi’n ani’qlaw (grammatikali’q tallawdi’n’ ayi’ri’m bo’limi): 
b) berilgen almasi’q so’zlerdi tarti’m ha’m seplik jalg’awi’ menen tu’rlew: 
v) tekstlerde ko’p tochka worni’na tiyisli almasi’qlardi’ tawi’p qoya biliw: 
g) ayi’ri’m almasi’qlardi’ qollani’p (ha’r qi’yli’ formada) ga’pler du’ziw: 
d) atli’q, kelbetlik, sanli’q qollani’lg’an ga’plerdegi so’zlerdi tiyisli almasi’qlar 
menen awmasti’ri’w: 
e) almasi’qlardi’ so’ylewde birlik, ko’plik, sanda qollani’p u’yreniw, wolarg’a 
ma’nilik analiz jasaw: 
j) imlasi’na baylani’sli’ u’yreniwshi diktantlar, bayan, kishi shi’g’armalar 
jazi’w, almasi’qlardi’ qollani’w usi’llari’n u’yretiw t.b. 

---

Feyil so’z shaqabi’n woqi’ti’w woni’n’ leksikali’q ma’nisin, morfologiyali’q 
formalari’n, ga’p ishindegi xi’zmetlerin, u’yretiwge baylani’sli’. 
Feyildin’ usi’ belgilerin teoriyali’q jaqtan u’yreniw ha’m praktikali’q qollana 
ali’wdan ibarat. Mug’allim feyildin’ bunday wo’zgesheliklerin yeske ala 
woti’ri’p, sabaqti’ usi’ wo’zgesheliklerin baylani’sli’, woqi’wshi’lardi’n’ toli’q 
men’gere ali’wi’na jag’day tuwdi’ra alarli’qtay yetip ali’p bari’w tiyis. 
Keyingi sabaqta feyil, ma’nisi, grammatikali’q belgisi haqqi’nda sistemali’ 
tu’sinik beredi. Bul jag’dayda mug’allim woqi’wshi’lardi’n’ wo’tken sabaqtag’i’
yeske tu’sirgenlerin, sol boyi’nsha klassta, u’yde islengen jumi’slari’na su’yene 
woti’ri’p tu’sindiriwi, mi’sallardi’ sol tiykarda ali’wi’ kerek. 
Woqi’ti’wshi’ feyil so’zlerdi basqa so’z shaqaplari’na jatatug’i’n so’zler 
menen sali’sti’ri’w arqali’ wolardi’n’ (feyil so’zlerdin’) yen’ basli’ belgilerin 
aji’rati’wdi’ ko’zde tutadi’. 
Feyillerdin’ jasali’wi’n u’yretkende basqa so’z shaqaplari’ni’n’ jasali’wi’ 
mag’li’wmatqa su’yeniledi. Mi’sallar ali’p, analiz yetiledi. Sol arqali’ wo’tiledi 
woqi’wshi’lar sabaqli’qtag’i’ basqa so’zlerge jalg’ani’p, wolardan feyiller 
jasaytug’i’n arnawli’ qosi’mtalar boladi’. 
Bul boyi’nsha woqi’wshi’lar menen gu’rrin’leskende, birinshiden, feyilde u’sh 
ma’ha’l bolatug’i’nli’g’i’n, yekinshiden, feyiller de atli’qlar si’yaqli’ birlik 
ha’m ko’plik sanda qollani’latug’i’ni’n yesine sali’w ha’m analiz jasaw kerek 
boladi’. En’ basli’ wazi’ypa feyil ma’ha’llerin u’yreniwde is-ha’rekettin’ qaysi’ 
ma’ha’lde boli’p ati’rg’ani’n, bolg’anli’g’i’n, bolatug’i’nli’g’i’n so’ylew waqti’ 
menen sali’sti’ri’p sanali’ tu’rde tani’w ha’m ani’qlawdan, ma’ha’llik 
formalardi’n’ xi’zmetin wo’zlestiriwden ibarat. 
Ha’rbir feyil da’rejesin bo’lek wo’tiw de mu’mkin bul feyilge berilgen 
saatti’n’ jetkilikliligine qaraladi’. Onday jag’dayda ha’r bir feyil da’rejesinin’ 
ma’nilik qatnasi’ arnawli’ bayanlani’li’p, keyin barli’q da’rejeler, wolar 
arasi’ndag’i’ wo’zgeshelik ha’m baylani’s juwmaqlasi’wi’ sha’rt. Woqi’wshi’ 
feyil da’rejeleri boyi’nsha pu’tin bir tu’sinik alsi’n ha’m wol keyin sa’ykes 
shi’ni’g’i’wlar, praktikali’q jumi’slardi’n’ u’stinde isletiw arqali’ bekkemlensin. 
Feyil meyillerin woqi’ti’wda da feyil da’rejeleri boyi’nsha islengen jumi’s 
formalari’ menen usi’llari’ paydalani’li’wi’ mu’mkin. Bul boyi’nsha ilimiy 
tu’sinikte shi’ni’g’i’wlardi’n’ bazasi’nda, sali’sti’ri’w plani’nda payda bolsa, 
tu’sinik isenimli ha’m sapali’ boladi’. 
Solay yetip, feyildin’ meyilleri boyi’nsha woqi’wshi’larg’a: 
1)Feyildin’ meyilleri degen termininin’ neni an’lalatug’i’nli’g’i’, 
2)Feyildin’ meyillik tu’rleri 
3)Wolardi’n’ bir-birinen wo’zgeshelikleri, jasali’wi’ 
4)Feyil so’zlerin bir meyil formasi’nan, yekinshi meyil formasi’na wo’zgertip 
qollana biliw 
5)Bulardi’ wo’zlerinin’ so’ylew iskerliginde duri’s qollana biliw usag’an bilim 
ha’m wog’an ko’nligiw beriledi. 

---

Feyildin’ ma’ha’lleri ha’m woni’n’ jasali’wi’ boyi’nsha sabaq wo’tiledi. 
Sonli’qtan, bunda sabaq analizi ko’birek ma’ha’llerdin’ qalay jasali’wi’, 
wolardi’n’ betleniwi, sepleniwine itibar beriledi. Bunda da shi’ni’g’i’wlar 
islenip, teoriyali’q bilim, praktikali’q jumi’s penen bekkemlenip woti’ri’ladi’. 
Woqi’wshi’larg’a ko’birek tu’sinikli boli’w maqsetinde feyil ma’ha’llerinin’ 
betleniw u’lgileri sxema boyi’nsha ali’p bari’ladi’. Woqi’wshi’lar shi’ni’g’i’w 
islew da’wirinde feyil ma’ha’llerinin’ qosi’mtalari’n tawi’p, wolardi’ analiz
yetedi. A’sirese, keler ma’ha’ldin’ awi’spali’, niyetli, boljawli’ tu’rleri u’stinde 
ko’birek shi’ni’g’i’w isletiw kerek. Da’slepki sabaqti’ woqi’wshi’lar menen 
gu’rrin’lesiwde ra’wish ne, qanday ma’ni an’latadi’? qanday? Sorawlarg’a 
juwap beredi, qanday so’z shaqabi’ menen baylani’si’p keledi, kelbetlik qanday 
so’z shaqabi’ menen baylani’si’p keledi, formali’q usasli’g’i’, qanday so’zler 
tiykarg’i’ ra’wishler boladi’ h.t.b. degen sorawlar u’stinde woy juwi’rti’w kerek. 
Sabaqti’ bekkemlew, ko’nliktiriw yetabi’—oqi’wshi’lar ushi’n da, mug’allim 
ushi’n da yen’ bir juwapkerli yetap. Sonli’qtan, mug’allim bug’an ayri’qsha 
di’qqat awdari’p, woqi’wshi’lardi’n’ mu’mkinshiligine qaray sabaqti’n’ 
maqsetine i’layi’q jumi’s beriw kerek.