Qaraqalpaq tilin oqitiw metodikasi

Morfologiyani’ woqi’ti’w metodikasi’ 
Jobasi’: 
1.Morfologiyani’ woqi’ti’wdi’n’ maqseti ha’m wazi’ypalari’. 
2.So’z sostavi’n woqi’ti’w. 
3.So’z tu’rlerin woqi’ti’w. 
4.So’z shaqaplari’n woqi’ti’w. 
a)Atli’qti’ woqi’ti’w. 

---

b)Kelbetlikti woqi’ti’w. 
v)Sanli’qti’ woqi’ti’w. 
g)Almasi’qti’ woqi’ti’w. 
d) Feyildi woqi’ti’w. 
e)Ra’wishti woqi’ti’w. 
Morfologiyani’ woqi’ti’w tiykari’nda morfologiyani’n’ u’yretetug’i’n wo’zine 
ta’n wob’ektine qarati’ladi’, solay da tildi mekteplerde woqi’ti’wdi’n’ wob’ektiv 
talaplari’, tildin’ ayi’ri’m tarawlari’ arasi’ndag’i’ bekkem baylani’s ha’m 
g’a’rezsizlik morfologiyali’q sabaqlarda so’ylewdi rawajlandi’ri’w ushi’n 
za’ru’r bolg’an tildin’ basqa ta’repleri menen baylani’sli’ ali’p bari’wdi’ kerek
yetedi. 
So’z shaqapshalari’n, jasali’wi’n u’yretiw arqali’ woqi’wshi’ so’zler u’stinde 
isleydi, demek, wol so’zlik bayli’g’i’n ken’eytip baradi’. Wolay bolsa, so’zlik 
jumi’slari’ islenip bari’wi’ sha’rt. Ko’plik, seplik, tarti’m, betlik kategoriyalari’n 
u’yretiwge baylani’sli’ so’zlerdin’ ga’pte grammatikali’q baylani’slari’ 
haqqi’nda sintaksiske tayarli’qti’ aladi’. Qaraqalpaq tilinin’ worfografiyasi’ 
fonetikali’q-morfologiyali’q printsipke su’yenedi, al morfologiyani’ woqi’ti’wda 
woqi’wshi’ ha’r bir sabaqta worfografiyali’q jumi’s ta ali’p baradi’ degen so’z. 
Morfologiyani’ woqi’w arqali’ woqi’wshi’ usi’ taraw boyi’nsha programmag’a 
sa’ykes teoriyali’q bilim aladi’, praktikali’q ko’nlikpege iye boladi’. Bulardi’n’ 
barli’g’i’ da tildin’ wo’tilgen tarawlari’ menen bekkem baylani’sta, alg’an 
bilimin ken’eytiw, sintaksisti u’yreniwge tayarli’q bag’dari’nda ju’rgiziledi. 
Morfologiyali’q materiallardi’ woqi’ti’w da’wirinde ha’r bir sabaqti’n’ 
u’yretiwshilik, biliwshilik, ta’rbiyalawshi’li’q, printsiplerine su’yene woti’ri’p is 
ali’p baradi’. Mug’allim material tan’lawda beriletug’i’n shi’ni’g’i’wlardi’n’ 
morfologiyali’q qag’i’ydalarg’a juwap beriwine ha’m wolardi’n’ ko’binese 
baylani’sli’ tekstler tu’rinde berilip, woqi’wshi’lar ushi’n ta’rbiyai’q xarakterge 
iye boli’p woti’ri’wi’na itibar berip bari’w kerek. 
So’z sostavi’ tuwrali’ mektep grammatikasi’nda qi’sqasha berilgen. Negizinde, 
so’z sostavi’ tuwrali’ ken’irek mag’li’wmat beriliw kerek. Sebebi, 
morfologiyali’q ha’m worfografiyali’q bilim usi’ni’ talap yetedi. Bul 
woqi’wshi’lardi’n’ duri’s so’ylew ha’m jaza biliwine mu’mkinshilik tuwdi’radi’, 
so’z sostavi’ ken’irek ha’m jaqsi’ men’geriliwi tiyis. Solay yetip, so’z sostavi’ 
temasi’n tu’sindirgende, so’zlerdin’ mi’naday morfologiyali’q u’sh yelementten 
turatug’i’n tu’sindiriw menen jumi’s ali’p bari’ladi’. 
1.So’zdin’ tu’biri. 
2.Qosi’mta. 
3.Do’rendi tu’bir (tiykar) 
Bul boyi’nsha grammatikali’q jumi’s woqi’wshi’larg’a tiykarg’i’ ha’m 
do’rendi tu’birlerdi ani’qlaw, analizlew, qosi’mtalardi’ ayi’ri’w, tiykari’nda 
praktikali’q ko’nlikpe mi’sallar bag’dari’nda sho’lkemlestiriledi. 
So’z tu’rlerin bir-biri menen baylani’sli’ ha’m izbe-izli planda woqi’tqan 
maqul. Bunday a’dis, qospa so’z tu’rlerinin’ bir-birinen ayi’rmashi’li’g’i’n, 

---

jasali’w wo’zgesheligin sali’sti’ri’p qaraw arqali’ teoriyali’q bilimdi jen’il 
wo’zlestiriwge ja’rdem yetedi. Bul ushi’n qospa so’zlerdin’ tu’rleri boyi’nsha 
mi’sallar tan’lanadi’, wonda qospa so’zlerdi tabadi’, bir-biri menen sali’sti’radi’, 
ma’nisi ha’m jasali’w parqi’ ayi’ri’ladi’. 
A’sirese, qi’sqarg’an so’zler tilimizde son’ payda bolg’an jan’a qubi’li’s
yekenligin, wolardi’n’ qanday jollar menen qi’sqari’wi’, duri’s ayti’li’w menen 
jazi’li’w jollari’n ko’rsetiw kerek. Sebebi qi’sqarg’an so’zler bir jag’i’nan 
worfografiya, yekenshi jag’i’nan worfoepiya menen baylani’sli’, u’shinshiden, 
kalligrafiyali’q a’hmiyetke iye. 
Sonday-aq, bunday jumi’slardi’n’ birikken so’zler, jup so’zler boyi’nsha da 
wo’tkeriwge boladi’. Bunda woqi’wshi’lar qaysi’ so’z benen qaysi’ so’zdin’ 
birikkenin, wolar arasi’nda fonetikali’q wo’zgeristin’ bolg’an, bolmag’ani’n 
ko’redi ha’m qalay jazi’li’wi’n u’yrenedi. 
Jup so’zlerdin’ tu’rlerin woqi’tqanda bala woni’n’ ha’r qanday tu’rinin’ 
jasali’wi’ bir-birinen wo’zgesheligin an’lawi’ kerek. 
Woqi’wshi’larg’a so’z shaqaplari’ temasi’n tu’sinliriwdi baslawi’sh klassta 
alg’an bilimi tiykari’nda baslaw kerek. Bul ushi’n sa’ykes tekstler u’stinde 
shi’ni’g’i’w islenedi. 
Qanday jag’dayda da yeske tu’siriw shi’ni’g’i’wi’ islenip, keyin programmada 
belgilengen so’z shaqaplari’ haqqi’ndag’i’ bilimdi tu’sindirgen maqul boladi’. 
Bul ushi’n mug’allim didaktikali’q materiallar tiykari’nda so’z shaqaplari’n 
sali’sti’rma analiz arqali’ qaraqalpaq tilindegi so’zlerdin’ ma’nisine, formasi’na 
ha’m ga’p ishindegi xi’zmetine qaray bir neshe toparg’a bo’linetug’i’ni’ tuwrali’ 
juwmaqlasqan 
tu’sinikti 
beredi, 
wolardi’n’ 
so’z 
shaqaplari’ 
dep 
atalatug’i’nli’g’i’n aytadi’.
Woqi’wshi’lar «Atli’q» temasi’ boyi’nsha qansha jaqsi’ tu’sinik ali’p, wog’an 
duri’s ko’nlikse, keyingi wo’tiliwge tiyisli so’z shaqaplari’n sonshama duri’s 
men’gere aladi’. Atli’qti’ woqi’ti’wda gu’milji tu’sinik berilse, woqi’ti’wdi’n’ 
metodikasi’ ha’m wondag’i’ na’tiyjeli usi’llar basshi’li’qqa ali’nbasa, ha’r 
qi’yli’ praktikali’q jumi’slar islenbese, baslang’i’sh klasslarda wo’zlestirilgen 
bilim ha’m ko’nlikpe tiykar yetilmese, atli’q boyi’nsha ha’r ta’repleme tu’sinik, 
ko’nligiw isin men’geriw qi’yi’n, bilim isenimsiz ha’m u’stirtin xarakterde 
boladi’. 
Atli’q boyi’nsha woqi’wshi’larg’a tu’sinik beriwi mi’na jollardi’ tan’law 
kerek: 
1.Til faktlerin analiz yetiw arqali’ juwmaqqa qaray bari’w (qag’i’ydani’ 
belgilew)-induktivlik jol. 
2.Juwmaqtan (qag’i’ydani’ ani’qlawdan) til faktlerin analiz yetiwge wo’tiw—
deduktivlik jol. 
Woqi’wshi’lardi’n’ atli’q temasi’n duri’s men’gerip ali’w ushi’n bul u’stinde 
shi’ni’g’i’wlar islew ha’m bilimin ani’qlaw maqsetinde kontrol’ jumi’slari’n 
wo’tkerip turi’w kerek. Bul ilajlar woqi’wshi’lardi’n’ atli’q temani’ sanali’ 
men’gerip ali’wi’na mu’mkinshilik tuwdi’radi’. 

---

Gu’rrin’ protsessinde birlik ha’m ko’plik ma’ni ani’qlanadi’. Keyin ko’pshilik 
atli’qlardi’n’ da birlik ha’m ko’plik ma’nide qollani’latug’i’ni’ ayti’ladi’, 
juwmaq islenedi. Atli’qti’n’ ma’ni do’retiwshi affiksleri ataladi’, woqi’wshi’lar 
wo’zleri mi’sallar tabadi’. Bir neshe shi’ni’g’i’wlar islegennen keyin ayi’ri’m 
atli’qlardi’n’ ko’plik jalg’awlari’n qabi’l yetpey-aq, ko’plik ma’nide qollani’la 
beriletug’i’nli’g’i’n mi’sallar menen mug’allim ko’rsetedi, tu’sindiredi, 
woqi’wshi’lardi’ da qatnasti’radi’, sabaqti’ aktivlestiredi, soraw-juwap tu’rinde 
awi’zeki ha’m jazba formalarda birlik ha’m ko’plik sandag’i’ atli’qlar woylap 
tapti’ri’ladi’, jazdi’ri’ladi’, ko’plik qosi’mtalari’ ataladi’. 
Atli’qti’n’ tarti’mlani’wi’ haqqi’nda belgilengen teoriyali’q mag’li’wmat 
anaw, ya mi’naw bet, san tu’rinde tarti’m jalg’awi’ ko’rinetug’i’n ga’plerdin’ 
bazasi’nda u’yreniliwi mu’mkin. Bul ushi’n ha’r bir ga’pte tarti’ms jalg’a7li’ 
atli’q so’zler izbe-izlilik penen keltirilip, grammatikali’q ma’nisi anilizlenedi, 
qaysi’ bette, qaysi’ sanda qanday jalg’aw qollani’lg’ani’, qalay jalg’ang’ani’, 
sestin’ wo’zgeriwi tu’sindiriledi. Sabaqti’ gu’rrin’lesiw arqali’ buri’ng’i’ bilimin
yeske tu’sirip ayi’ri’m so’zlerdi tu’rli seplik formalari’nda keltirip ma’nisi ha’m 
formasi’ jag’i’nan ani’qlawdan baslag’an paydali’. Wolar analiz yetilip, 
woqi’wshi’larg’a ga’p ishindegi xi’zmeti tu’sindiriledi. Solay yetip, qaraqalpaq 
tilinde, ataw, iyelik, bari’s, tabi’s, shi’g’i’s, wori’n sepliklerinin’ bar yekenligi 
wolardi’n’ sorawlari’, usi’ sepliklerde turi’p, wolardi’n’ jalg’awlardi’ qabi’l
yetip tu’rleniwi atli’qlardi’n’ seplenetug’i’nli’g’i’ ayti’ladi’. Bizin’ pikirimizshe, 
sabaq konkret mi’sallardi’n’ bazasi’nda sepliklerdin’ ma’nisin, morfologiyali’q 
ko’rsetkishlerin, qollani’li’wi’n ani’qlaw tiykari’nda ali’p bari’li’wi’ kerek, 
sepliktin’ ma’nileri menen formalari’ izbe-izlilik penen ani’q mi’sallarda 
ani’qlanadi’. Atli’qlardi’n’ sepleniwine baylani’sli’ bir sabaqti’, seplik 
jalg’awlari’ni’n’ jazi’li’wi’na arnap wo’tkeriw jaqsi’ na’tiyje beredi. Sebebi, 
woqi’wshi’ ne ushi’n seplik jalg’awi’ni’n’ ha’r tu’rli yekenligin ayi’ri’wda 
qi’ynaladi’. Woqi’wshi’lar atli’qti’n’ sepleniwine baylani’sli’ mi’na 
sorawlarg’a juwap bere alatug’i’n boli’wi’ tiyis: