Qaraqalpaq tilin oqitiw metodikasi

 
U’NSĐZLĐK NIZAMIN OQITIW 
Qaraqalpaq tilinin’ dawi’sli’ ha’m dawi’ssi’z sesleri so’zdin’ ishinde ha’m so’z 
dizbeklerinin’ arasi’nda bir-biri menen artikulyatsiya jag’i’nan, ko’binese wo’z-
ara sa’ykeslenip u’nlesedi. So’ylew bari’si’nda so’z bo’lekleri, yag’ni’y tu’bir 
so’z benen qosi’mta yamasa buwi’n menen buwi’n, ses penen ses ha’m bir so’z 
benen yekinshi so’z wo’zlerinin’ ayti’li’wi’ jag’i’nan bir-biri menen 
sa’ykeslenip u’nlesip keledi. 
So’ylew bari’si’nda bir so’z yekinshi so’z benen, bir buwi’n yekinshi buwi’n 
menen wo’zinin’ pa’ti buwi’ni’ ha’m t.b. jag’i’nan bir-biri menen 
sa’ykeslenetug’i’ni’ si’yaqli’ bir ses yekinshi ses penen u’nlesip turadi’. 
U’nleslik ni’zami’n woqi’ti’w bari’si’nda woni’n’ ayi’ri’m belgileri, buwi’n 
menen seslerdegi u’nleslikler boyi’nsha tu’sinik beriw belgilenedi. Sonli’qtan
yen’ aldi’ menen u’nleslik ni’zami’ woqi’w bag’darlamasi’nda qalay 
ko’rsetilgen, wol ushi’n belgilengen saat mug’dari’, woni’n’ qaysi’ tu’rlerin 
da’slep u’yreniw kerek. Mine, usi’ ma’seleler yesapqa ali’nadi’. 
Qaraqalpaq tili boyi’nsha woqi’w bag’darlamasi’nda ses u’nlesligi, ilgerili 
ha’m keyinli ta’sir haqqi’nda 4 saat ko’leminde mag’li’wmat beriliw 
jobalasti’ri’lg’an. Soni’n’ menen birge u’ni’leslik ni’zami’ni’n’ tiykarg’i’ 
belgileri, woni’n’ ayi’ri’m wo’zgesheligi haqqi’nda tu’sinik beriliw kerek. 
U’nleslik ni’zam tuwrali’ da’slepki tu’siniklerdi woqi’wshi’lar baslawi’sh 
klasstan baslap aladi’. Al, 5-klassta u’nleslik ni’zami’n ta’kirarlaw menen birge 
buwi’n 
u’nlesligi 
menen 
ises 
u’nlesligine 
baylani’sli’ 
so’zlerdin’ 
ayti’li’wi’ndag’i’, jazi’wi’ndag’i’ wo’zgerisler menen ayi’rmi’shali’qlar 
teren’irek tu’rde u’yretiledi. 
Solay yetip u’nleslik ni’zami’ni’n’ qag’i’ydalari’ ha’r tu’rli shi’ni’g’i’w 
jumi’slari’n jazdi’ri’w arqali’ sanali’ tu’rde wo’zlestirilip, woqi’wshi’lardi’n’ 
worfografiyali’q jaqtan sawatli’li’g’i’ artti’ri’ladi’. 
U’nsizlik ni’zami’n woqi’ti’wdi’n’ da’slepki sabag’i’ soraw-juwap usi’li’ 
menen ali’p bari’ladi’. Da’slepki sabaqta woqi’wshi’larg’a to’mendegidey 
sorawlar beriledi. 
1.Dawi’sli’ sesler ayti’li’wi’na qaray neshege bo’linedi? 
2.Juwan dawi’sli’ sesler qaysi’lar? 
3.Jin’ishke dawi’sli’lar qaysi’lar? 
4.Dawi’ssi’z sesler ayti’li’wi’nsha qalay bo’linedi? 
5.U’nli dawi’ssi’z sesler qaysi’lar? 
6.U’nsiz dawi’ssi’zlar qaysi’lar? 
U’nleslik ni’zami’n woqi’ti’wda tablitsadan paydalani’ladi’. Woqi’wshi’lar 
tablitsadag’i’ so’zlerdi woqi’p, qaysi’ sestin’ ayti’li’w ta’sirinen qanday ses 

---

wo’zgerip turg’ani’n, sonday-aq so’z dizbeklerindegi seslerdin’ wo’zgeriwi, 
tu’bir so’zdin’ son’g’i’ sesi menen qosi’mtani’n’ da’slepki sesinin’ bir-birine 
tiygizgen ta’sirin tabadi’. 
Mug’allim woqi’wshi’lardi’n’ aytqani’n ji’ynaqlay woti’ri’p u’nleslik ni’zami’ 
degenimiz bir-birine jaqi’n so’zlerdin’, wondag’i’ buwi’nlardi’n’ ha’m 
seslerdin’ ilgerili-keyinli ta’sir yetip wo’z-ara u’nlesip wo’zgeriwi yekenin 
aytadi’. 
Woqi’wshi’larg’a u’nleslik ni’zami’ni’n’ qag’i’ydasi’n ayti’p beriw jetkiliksiz. 
Sonli’qtan aq i’laq, gu’z qa’ha’ri t.b. so’z dizbeklerin keltirip sol so’z 
dizbeklerindegi yeki so’z arali’g’i’ndag’i’ u’nles 3 ha’m u’nlik seslerinin’ 
tu’biri saqlani’p jazi’latug’i’nli’g’i’n, al kerisinshe tu’birdin’ son’g’i’ seslerine 
qosi’lg’an qosi’mtalardi’n’ da’slepki dawi’sli’ seslerinin’ ta’siri menen (qaq-
qag’adi’, sho’p-sho’bi) u’nleslenip ayti’latug’i’ni’n biraq jazi’w bari’si’nda 
so’zlerdin’ tu’biri saqlanbay, yesitiliwi boyi’nsha jazi’latug’i’ni’n mug’allim 
ha’r ta’repleme woqi’wshi’g’a duri’s tu’sindiriw kerek. 
Woqi’wshi’lar qon’si’las so’zlerdin’ arasi’nda bolatug’i’n sa’ykeslikke bir 
ga’p, buwi’n menen sesler arasi’nda bolatug’i’n sa’ykeslikke bir-bir ga’pten 
mi’sallar tawi’p jazadi’. U’sh woqi’wshi’g’a kespe qag’azlar u’lestirilip beriledi. 
Woqi’wshi’lar kespe qag’azlarda berilgen tapsi’rmalardi’ wo’zlerinshe 
wori’nlaydi’. 
Buwi’n u’nlesligi menen ses u’nlesligin woqi’ti’wda mug’allim sabaqta sol 
materiallardi’ tu’sindiriwden baslaydi’. Jan’a temani’ tu’sindiriwge tayarli’q 
ko’rilip, so’zlerdin’ buwi’nlardan quralatug’i’ni’na mi’sallar ayti’ladi’. Bunnan
keyin buwi’n u’nlesligi menen ses u’nlesligin tu’sindiriwge ja’rdem beretug’i’n 
ko’rgizbeli quraldan paydalani’ladi’. 
U’nleslik ni’zami’ni’n’ buwi’n u’nlesligi, ses u’nlesligi boli’p yekige 
bo’linetug’i’nli’g’i’ ayti’ladi’, mi’sallar keltiriledi. Berilgen so’zlerdin’ tu’biri 
menen qosi’mtasi’ ani’qlani’p, tu’bir so’zlerde neshe buwi’n bar yekenligi, wol 
buwi’nlardi’n’ qaysi’si’ juwan, qasi’si’ jin’ishke yekenligi ayti’li’p, wolarg’a 
qosi’mtalardi’n’ qalay qosi’lg’anli’g’i’ tu’sindiriledi. 
Woqi’wshi’lar ha’r bir tu’birdin’ son’g’i’ sesleri menen qosi’mtalardi’n’ 
da’slepki seslerin wo’zinshe ani’qlaydi’. Mug’allim qosi’mta menen tu’bir 
arasi’ndag’i’, so’z dizbeklerindegi seslerdin’ bir-birine ta’sir yetiwinen wo’z-
ara u’nlesip turg’anli’g’i’n faktler menen aytadi’. 
Buwi’n u’nlesligine bag’i’nbaytug’i’n qosi’mtalar juwan ha’m jin’ishke 
buwi’nli’ so’zlerge sol tu’rde jalg’anatug’i’ni’ mi’sallar menen ayti’ladi’. 
Sabaqti’n’ kelesi tu’rinde u’nleslik ni’zami’ boyi’nsha grammatikali’q tallaw 
wo’tkeriledi. Bul tallaw fonetikali’q tallawg’a arnaladi’. U’nleslik ni’zami’n 
woqi’wshi’lardi’n’ wo’zlestire ali’w da’rejesin ani’qlaw maqsetinde klassta 
sabaq barasi’nda diktant jazdi’ri’ladi’. Woqi’wshi’lar diktantti’ jazi’p 
bolg’annan keyin tekst qayta woqi’li’p, qa’teler tekseriledi. 
Woqi’wshi’larg’a 
ilgerili 
ta’sir 
boyi’nsha 
tu’sinik 
beriwde 
kestedenpaydalani’ladi’. Usi’ kesteden woqi’wshi’lar da’slepki sestin’ son’g’i’ 

---

seske ta’sir yetiwinen uqsasli’q payda bolg’ani’n, solay yetip ilgerili ta’sir 
kelip shi’qqani’n bilip aladi’. 
Đlgerili ta’sirdin’ tu’bir menen qosi’mtada, birikken so’zlerde, so’z 
dizbeklerinde bolatug’i’ni’ ayti’li’p, woqi’wshi’lardi’n’ di’qqati’ tu’bir menen 
qosi’mtada 
bolatug’i’n 
ilgerili 
ta’sirge 
awdari’ladi’. 
Tu’bir 
menen 
qosi’mtadag’i’ ilgerili ta’sirdi jaqsi’lap tu’sindiriw ushi’n mi’sallar tan’lap 
ali’nadi’. 
So’zdin’ son’g’i’ sesi dawi’sli’ sesten ja’ne u’nli, u’nles seslerden bolsa, 
dawi’ssi’zdan baslanatug’i’n qosi’mtani’n’ da’slepki sesi u’nli yaki u’nles 
dawi’ssi’z bolatug’i’ni’ ayti’ladi’. Đlgerili ta’sir boyi’nsha woqi’wshi’larg’a 
teoriyali’q bilim berilgen son’, bazi’ bir qi’yi’n so’zlerdin’ duri’s jazi’li’wi’n 
ja’ne wondag’i’ ilgerili ta’sirdi toli’q u’yretiw maqsetinde tu’sindirmeli jazba 
jumi’slar ali’p bari’ladi’. Kelesi sabaqta birikken so’zler menen so’z 
dizbeklerindegi ilgerili ta’sir boyi’nsha ha’r jaqlama, tu’sinik beriledi. Bul 
boyi’nsha mag’li’wmat beriliw bari’si’nda kesteden paydalani’wg’a boladi’. 
Kestege to’mendegidey sorawlar jazi’ladi’. 
1.Birikken so’zlerde ilgerili ta’sir qalay boladi’? 
2.So’z dizbeklerindegi ilgerili ta’sir qalay boladi’? 
Sorawlarg’a juwap ali’ng’an son’ mug’allim woqi’wshi’lar menen birge 
birikken so’zlerdin’ birinshi bo’limi dawi’sli’ yaki u’nles dawi’ssi’zdan bolsa,
yekinshi si’n’ari’ juwan dawi’sli’dan baslansa, juwan dawi’sli’ ayti’li’wda 
jin’ishke dawi’sli’day boladi’ degendey juwmaq jasaydi’. 
Woqi’wshi’larg’a keyingi ta’sir haqqi’nda mag’li’wmat beriw sol boyi’nsha 
tu’sinik beriwden baslanadi’ ha’m mi’sallar jazi’lg’an tablitsa woqi’wshi’larg’a 
ko’rsetiledi. Tablitsadag’i’ so’zler boyi’nsha woqi’wshi’larg’a mi’naday 
sorawlar beriledi: 
1.So’zlerdegi sesler bir-birine ta’sir yetip so’zlerdi qalay wo’zgertip tur? 
2.Qosi’mta qanday seslerden baslani’p jalg’ang’an? 
3.Tu’bir so’z benen qosi’mta arasi’nda qanday wo’zgeris bar? 
Berilgen sorawlarg’a juwap ali’ng’annan keyin woqi’wshi’lar menen birge 
mi’sallar ja’rdeminde wo’tilgen tema boyi’nsha juwmaq jasaladi’. 
Birikken so’zlerdegi keyinli ta’sir boyi’nsha tu’sinik kespe qag’azlar 
ja’rdeminde beriledi. Mug’allim kespe qag’azlardag’i’ ga’pler ha’m so’zlerdi 
wo’zi woqi’p wondag’i’ keyinli ta’sirge ushi’rap ayti’lg’an seslerdi atap 
wo’tedi. 
Mug’allim da’slep birikken so’zlerdegi son’i’nan so’z dizbeklerdegi keyinli 
ta’sirdi tu’sindiredi. Bul boyi’nsha woqi’wshi’larg’a ha’r ta’repleme bilim ha’m 
tu’sinik berilgennen keyin tu’sindiriw, do’retiwshilik ha’m tan’law diktantlari’n 
jazdi’ri’wg’a boladi’. 
Bul diktantlarg’a qosi’msha yeskertiw diktanti’n jazdi’ri’wg’a boladi’. 
Eskertiw diktanti’ ko’riw, yesitiw joli’ menen ju’rgiziledi. Mug’allim yeskertiw 
diktanti’ni’n’ tekstin toli’q woqi’p shi’g’adi’ son’ ha’r bir ga’ptegi u’yrenilip 

---

ati’rg’an keyinli ta’siri bar so’zlerge grammatikali’q tallaw ju’rgiziledi, jazi’w 
qag’i’ydalari’ yeske tu’siriledi. 
Uli’wma alg’anda u’nleslik ni’zami’n woqi’ti’w bari’si’nda ha’r qi’yli’ 
usi’llar: (tu’sindirmeli, sali’sti’ri’w, bayanlaw usi’llari’) qollani’li’p ha’r qi’yli’ 
jazba jumi’slari’ wo’tkeriledi. A’sirese, tan’law, yeskertiw so’zlik, 
do’retiwshilik diktantlari’ jazdi’ri’ladi’.