Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi


)  Qospa  sózdiń  sintaksislik  belgisi


Download 1.91 Mb.
Pdf ko'rish
bet28/94
Sana02.01.2022
Hajmi1.91 Mb.
#185074
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   94
Bog'liq
qaraqalpaq tilini teoriyalq grammatikas

3)  Qospa  sózdiń  sintaksislik  belgisi  degennen,  tiykarınan  onıń  sintaksislik 
jaqtan  bólsheklenbey,  gápte  bir 
ǵana  aǵza  bolıwı  túsiniledi:  mısalı,  qolǵap, 
qaraqus degen sózlerdiń qol, qara degenleri óz aldına bólek-bólek a
ǵza emes, gápte 
qol  menen  qaptıń  ekewi  qosılıp  bir  aǵza.  Sebebi,  bularda  qol,  kara  degen  sózler 
anıqlawısh  emes,  qanday  qap  –  qol  qap,  qanday  qus  –  qara  qus  dep  ayıra 
almaymız. Al qara jılqı, ala qap degen sózlerde qanday jılqı? – qara jılqı, qanday 
qap?  –  ala  qap dep  ayıra  alamız. Bularda qara, ala degen  sózler  anıqlawısh. Qara 
qus degen dizbektiń ózi de qustıń belgili bir túriniń atı bolmay, bir quslardıń reńkin 


 
46 
ashıw ushın aytılǵan bolsa, onda eki sóz bolıp, qara menen qustıń ekewi gápte eki 
a
ǵza bola aladı.  
Pútin bir sóz, sonıń ishinde qospa sóz, tutas halında gáp ishinde basqa sózler 
menen  sintaksislik  baylanısqa  túsedi.  Qospa  sózdiń  birde-bir  sıńarı  dara  halında 
ózliginen  sintaksislik  baylanısqa  túspeydi,  óz  aldına  gáp  aǵzası  bola  almaydı. 
Bunday  xızmetti  qospa  sóz  bir  pútin  halında  ǵana  atqara  aladı.  Al  erkin  sóz 
dizbeginiń  hár  sıńarı  gápte  ózliginen  sintaksislik  baylanısqa  da  túse  aladı,  jeke 
a
ǵza  da  bola  aladı.  Demek,  grammatikalıq  jaqtan  qospa  sóz  –  gáp  aǵzalarına 
bólinbeytu
ǵın, ajıralmaytuǵın leksika-grammatikalıq birlik, erkin sóz dizbegi gáp 
a
ǵzalarına  bólinetuǵın,  ajıratılatuǵın  sintaksislik  birlik.  Eger  qurılısı  jaǵınan  bir-
birine sáykes keletu
ǵın sintaksislik sóz dizbegi menen qospa sózlerdi, mısalı, ǵarrı 
qoy,  ashshı  góje,  toq  bala,  orın  beriw,  kúnge  kúyiw,  jigit  aǵası  sıyaqlı  sóz 
dizbekleri  menen 
ǵarrı jilik, ash ishek, toq ishek, orınbasar, kúngebaǵar, otaǵası 
sıyaqlı  qospa  sózlerdi  bir-biri  menen  salıstırsaq  bulardıń  arasındaǵı  mınaday 
ayırmashılıqlardı  kóremiz:  1)  sintaksislik  sóz  dizbeginiń  quramındaǵı 
komponentleri  arasında  anıqlawısh-anıqlanıwshı,  tolıqlawısh-tolıqlanıwshı, 
pısıqlawısh-pısıqlanıwshı  sıyaqlı  sintaksislik  qatnaslar  saqlanadı  da,  olardıń 
aralarınan jupkerlesiw, basqarıw, izafetlik sıyaqlı sintaksislik baylanısıw formaları 
arqalı jasalǵanlıǵı bilinip turadı; 2) sintaksislik sóz dizbeginiń quramındaǵı hár bir 
sıńar  óz  aldına  bir  a
ǵza  bolıw  qábiletin  saqlaydı;  3)  sintaksislik  sóz  dizbeginiń 
quramındaǵı  hár  bir  sıńar  gáptegi  basqa  sózler  menen  sintaksislik  qatnasqa  túse 
aladı.  Al  qospa  sóz  bolsa:  1)  onıń  quramındaǵı  sıńarlardıń  arasında  sintaksislik 
qatnas saqlanbaydı; 2) qospa sózdiń quramında
ǵı hár bir sıńar gápte óz aldına jeke 
a
ǵza  bola  almaydı,  bunday  xızmetti  qospa  sóz  tutas  halında  atqaradı;  3)  qospa 
sózdiń hár bir sıńarı gápte basqa sóz benen ózliginen qatnasqa túse almaydı, qospa 
sóz  bunday  baylanısqa  tutasqan  xalında 
ǵana  túsedi.  Bulardıń  bári  qospa  sózdiń 
sintaksis  penen  baylanıslı  táreplerin  kórsetedi.  Qospa  sózdiń  semantikalıq, 
morfologiyalıq hám sintaksislik belgileri onıń frazeologiyalıq sóz dizbekleri menen 
sintaksislik sóz dizbeklerinen ajıratıw
ǵa járdemlesedi.  
Lingvistikalıq  ayırım  ádebiyatlarda  sózge,  sonıń  ishinde  qospa  sózlerge  tán 
hám  onı  sóz  dizbeklerinen  ajıratatu
ǵın  belgilerdiń  biri  retinde  fonetikalıq  belgi 
ataladı.  Fonetikalıq  belginiń  quramına  sózdiń  aytılıwı  jaǵınan  ózgeriwi,  
singarmonizm  nızamı  boyınsha  sóz  quramında
ǵı  seslerdiń  únlesip  keliwi  sıyaqlı 
qubılıslar kiredi. Biraq sózdiń fonetikalıq belgileri qospa sóz benen sóz dizbeginiń 
jigin ajıratıwda isenimli ólshem bola almaydı. Sebebi, birinshiden, qospa sózlerdiń 
barlıǵı  birdey  fonetikalıq  ózgeriske  ushıray  bermeydi.  Qospa  sózlerdiń  ishinde 
fonetikalıq  ózgeriske  ushıraytuǵını  tiykarınan  birikken  sózler.  Tilde  ashutas, 
belbew,  tasbaqa,  a
ǵayin,  seksen,  toqsan,  bilezik  sıyaqlı  birikken  sózlerdiń  aralıq 
jigi  de  ańsat  ajıratıladı.  Onıń  ústine  qospa  sózlerdiń  barlı
ǵı  da  birdey 
singarmonizm  nızamına  baǵına  bermeydi.  Qospa  sózlerdiń  ishinde  górtıshqan, 
shegara,  kúngeba
ǵar,  kúnbatıs,  kúnshıǵıs  sıyaqlı  birikken  sózler  singarmonizm 


 
47 
nızamına  baǵınbay  tur.  Ekinshiden,  pát  hám  intonaciya  qospa  sóz  benen  sóz 
dizbeginiń aralıq jigin barlıq waqıtta birdey ajırata bermeydi.  
Bul  aytılǵanlar  qospa  sóz  benen  sóz  dizbeginiń  jigin  ajıratıwda  fonetikalıq 
belgilerdiń  negizgi  ólshem  bola  almaytu
ǵınlıǵın  kórsetedi.  Prof.  A.I.Smirnickiy 
fonetikalıq belgilerdi sózdi ajıratıp kórsetetuǵınday negizgi belgi retinde qarawǵa 
bolmaytu
ǵınlıǵın  aytadı.
1
  V.Z.Panfilov  fonetikalıq  belgilerdi  ulıwma  belgilerdiń 
katarında emes, qospa sózlerdiń ayırım toparın ǵana sóz dizbeklerinen ajıratatuǵın 
jeke  belgi  retinde 
ǵana  bolatuǵınlıǵın  ayta  kelip,  sóz  tildiń  qaysı  tarawına  tán 
birlik  bolsa,  sol  taraw
ǵa  tán  belgiler  boyınsha  ajıratılıwı  tiyis  deydi.  Onıń 
pikirinshe,  sóz  fonetikalıq  tarawdıń  birligi  emes,  leksika-grammatikalıq  birlik. 
Usıǵan  qaray,  sóz  leksikalıq  hám  grammatikalıq  belgilerine,  atap  aytkanda, 
semantikalıq,  morfologiyalıq  hám  sintaksislik  belgilerine  qaray  anıqlanıp 
ajıratılıwı kerek.
2
  

Download 1.91 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   94




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling