Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi
Download 1.91 Mb. Pdf ko'rish
|
qaraqalpaq tilini teoriyalq grammatikas
|
Шанский Н.М. Фразеология современного русского языка, издание 2-е, М., 1969, стр.29.
50 sıyaqlı qospa sózler de sóylew procesinde jasalmaydı, tilde ázelden jasalıp qáliplesken, tayar sózler retinde jumsaladı. Bul qospa sózlerdiń kuramında ǵı sıńarlar bir-biri menen sóylew waqtında dizbeklespey, burınnan dizbeklesip kiyatırǵan sıńarlar retinde túsiniledi, bul sıńarlardıń dizbeklesiwinen jasalǵan qospa sóz ábden qáliplesken, bir pútin sóz retinde biziń yadımızda saqlanadı. Bunday qospa sózlerdi kereginde tayar tur ǵan halında basqa sózler menen dizbeklestirip qollana beremiz. Sóz benen frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń quramı hám qurılısında ǵı turaqlılıq qásiyet qospa sózlerge de tán. Mısalı, aqqutan, tasbaqa, górtıshqan, orınbasar, boz torǵay, qara torǵay, suw jılan, oq jılan usı sıyaqlı qospa sózlerdiń hár qaysısınıń kuramı bárqulla turaqlı, sıńarlarınıń ornı bekkem bolıp, ábden qáliplesip ketken, ózgermeytu ǵın bir pútin leksikalıq birlik retinde túsiniledi. Sóz benen frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń ekewine de birdey ortaq belgi – semantikalıq baylanıslılıq belgisi qospa sózlerdiń bárine birdey tán. Qospa sózlerdiń kuramında ǵı sıńarlardıń hár qaysısı hár túrli mánide emes, pútinniń bólshegi retinde birigip, bir pútin mánini bildiredi. Usı ǵan qaray qospa sóz tolıǵı menen bir u ǵımnıń ataması retinde túsiniledi. Sonıń menen birge, ulıwma jeke sózlerge, sonıń ishinde ásirese qospa sózlerge tán qásiyetler menen belgiler frazeologiyalıq sóz dizbeklerine de tán bolıp, joqarıda aytılǵan uqsaslıq hám ortaq belgiler bul ekewiniń bir-birinen jigin, shegin ajıratıwdı qıyınlastıradı. Bunıń ushın biz olardı bir-birinen ajıratatuǵın belgilerden izleymiz. 1. Aqqutan, tasbaqa, górtıshqan, orınbasar, boz tor ǵay, qara torǵay, suw jılan, oq jılan usı sıyaqlı qospa sózler nominativlik yamasa atama xızmetin atqaradı, bulardıń hár qaysısı bir nárseni ataw xızmetinde jumsaladı. 2. Al qas penen kózdiń arasında, iyt ólgen jerde, ala awız, atam zamanda, awzı ashıq, eki júzli, er júrek, eti óliw usılar sıyaqlı frazeologiyalıq sóz dizbeklerinde nominativlik yamasa atawlıq xızmet penen birge olarda emocionallıq hám stilistikalıq boyaw da, obrazlılıq qásiyet penen ekspressivlik xızmet te bar. Mısalı, qas penen kózdiń arasında degen frazeologizm jıldam, tez degen mánini kúsheytip bildirse, awzı ashıq dizbegi ańqaw degendi bildiredi. Bular belgili bir u ǵımdı ǵana bildirip qoymastan, sonıń menen birge sóylewshiniń qatnasın, emociyasında bildiredi, nominativlik xızmet penen birge, ekspressivlik xızmet te atqaradı, obrazlılıq qásiyeti menen sıpatlanadı. Al aqqutan, qurbaqa, boz tor ǵay, suw jılan, ash ishek sıyaqlı qospa sózlerde frazeologiyalıq sóz dizbeklerindegi sıyaqlı emocionallıq boyaw da, ekspressivlik xızmet te joq. Olar zattıń ataması retinde tek ǵana nominativlik xızmet atqaradı. Sonıń menen birge, qospa sózlerdiń termin sózlerge de jaqın tárepi bar. Terminler obrazlı mánide emes, al nominativli yamasa tuwra mánide qollanıladı. Terminler tiykarınan dara mánili boladı, olarǵa emocionallıq boyawda, ekspressivlik xızmet te tán emes. Terminler túsinikke atama bolıp, taza nominativlik xızmet atkarıw – termin sózge tán eń baslı qásiyet. Usınday qásiyet kók jótel, boz tor ǵay, soqır ishek sıyaqlı qospa sózlerde de bar, olar belgili dárejede 51 terminlik sıpatqa iye boladı. Bul sózlerdiń terminlik sıpatı ásirese olar ilimniń belgili bir tarawlarında, mısalı, biologiya, botanika, anotomiya, zoologiya, medicina hám t.b. tarawlarda qollanıl ǵanda anıqlanadı. Qospa sózler menen frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń bir-birinen parqın ajıratıw ushın bularǵa tikkeley katnası bar taǵı bir máseleni anıqlap alıw kerek. Lingvistikalıq ádebiyatlarda, ásirese sońǵı jılları shıqqan ádebiyatlarda, frazeologiyalıq birliklerdiń qatarına qanday dizbeklerdi kirgiziw kerek degen másele qarastırılıp, turaqlı sóz dizbeklerin hám frazeologiyalıq birlikler dep atalatu ǵın eki toparǵa bóliw kerek degen pikir aytılıp júr. Turaqlı sóz dizbeklerin joqarıdaǵıday eki toparǵa bóliwde funkcional`lıq ólshem negizge alınıp, frazeologiyalıq birliklerdiń qatarına nominativlik xızmeti menen birge emocionallıq boyawı hám ekspressivlik xızmeti bar frazeologizmler, al qádimgi turaqlı dizbeklerdiń qatarına tek nominativlik xızmeti ǵana bar dizbeklerdiń kirgiziliwinde qospa sózlerdiń tábiyatın anıqlaw ǵa qatnaslı taǵı bir máni bar. Qospa sózlerdi jokarıda ǵıday eki toparǵa bólip salıstırıp mınanı anıqlaymız: qospa sózler funkcionallıq kóz-qarastan alıp qaraǵanımızda, frazeologiyalıq birliklerden emocionallıq boyawı menen ekspressivlik xızmeti bolmawı jaǵınan ajıratıladı da, ápiwayı turaqlı dizbekler menen jańa nominativlik xızmetke iye bolıwı menen sáykes keledi. Ápiwayı turaqlı dizbektiń de, qospa sózdiń de atama retinde yamasa leksikalıq birlik retinde atqaratu ǵın xızmeti tek birew. Ol da bolsa nominativlik xızmet. Qospa sóz benen frazeologiyalıq birliklerdiń arasında ǵı ekinshi ayırmashılıq mınada: frazeologiyalıq sóz dizbekleri funkcional`lıq jaqtan jeke sózlerge ekvivalent boladı, usıǵan qaray olar sózler menen awmastırıla aladı. Mısalı, qas penen kózdiń arasında – qas qaqqansha degen frazeologiyalıq sóz dizbekleri mánilik jaqtan jıldam, tez degen sózler menen mániles kelip, usı sózler menen awmastırıladı. Demek, frazeologiyalıq sóz dizbekleri belgili bir uǵımnıń birden-bir ataması emes, sebebi bul uǵımnıń tilde burınnan bar, jeke sóz túrindegi ataması onıń menen qatar qollanıladı. Frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń tildiń sózlik quramında bar leksikalıq birliklerdiń ekspressivlik sinonimi retinde qollanıladı. Al qospa sózler dara sózlerdiń ekspressivlik sinonimi emes, belgilenetu ǵın zattıń birden-bir ataması. Mısalı, kók jótel, boz torǵay, toq ishek degen qospa sózler úrp awız ǵa salǵanday, beti bılsh etpew degen frazeologiyalıq sóz dizbekleri sıyaqlı basqa sózler menen awmastırılmaydı, tilde olarǵa mániles keletuǵın dara sózler, basqasha atamalar joq. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri tilde burınnan bar dara sózlerdiń ekvivalenti retinde túsinilse, qospa sózler ózlerin awmastıra alatu ǵınday ekvivalenti bolmaǵanlıqtan, belgilenetuǵın túsiniklerdiń birden-bir atamaları retinde túsiniledi hám qollanıladı. Ulıwma turaqlı sóz dizbeklerin frazeologiyalıq birlikler hám ápiwayı turaqlı dizbekler dep eki topar ǵa bólip qarawshılar jeke sózlerge ekvivalent bolatuǵın turaqlı sóz dizbeklerin taza frazeologiyalıq birliklerdiń qatarına jatqızadı da, 52 bunday qásiyeti menen xızmeti joq basqa dizbeklerdi qádimgi turaqlı dizbekler qatarına jatqaradı. Solay etip, qurılısı jaǵınan bir-birine sáykes keletuǵın qospa sózler menen frazeologiyalıq sóz dizbeklerin bir-birinen ajıratıw ushın funkcional`lıq ólshemdi tayanısh etip, qospa sózdiń birden-bir atama retinde taza nominativlik xızmet atqaratu ǵınlıǵın, al frazeologiyalıq sóz dizbeginiń nominativlik xızmet penen birge, tilde burınnan bar sózlerdiń eksperssivli sinonimi retinde xızmet atqaratu ǵınlıǵın aytıw lazım. Download 1.91 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|