Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

Аханов К. Тiл бiлiмiне кiрiспе. Алматы, 1965, 133-бет. 

---

 
54 
aytıwǵa  boladı.  Usı  ózgesheligine  qaray,  sintaksislik  sóz  dizbekleri  geyde  erkin 
sóz dizbekleri dep te ataladı. Al ulıwma sózler, sonıń ishinde qospa sózler, sóylew 
procesinde  jasalmaydı,  burınnan  qurastırıl
ǵan,  qáliplesken,  tayar  turǵan  birlikler 
retinde  qollanılıp,  gáp  ishine  sol  tayar  halında  kiredi.  Mısalı,  úlken  qazan,  awqat 
tayarlaw, toq bala sıyaqlı sintaksislik sóz dizbekleri sóylew procesinde qurastırılıp, 
aytılatuǵın  oydıń  mazmunına,  maqsetine  qaray  kishi  qazan,  qara  qazan,  awqat 
pisiriw,  tamaq  tayarlaw,  toq  adam  túrinde  quramında
ǵı  sıńarları  awmastırılıp  ta, 
ózgertilip  te  qollanıla  aladı,  yaǵnıy  bular  sóylew  waqtında  qurastırılsa, asqazan, 
toq  ishek  sıyaqlı  qospa  sózler  usılayınsha  birkken,  dizbeklesken  halında,  tayar 
túrinde  gáptiń  qurılısına  kiredi.  Bunday  qospa  sózler  sóylew  barısında 
qurastırılmaydı,  burınnan  birikken,  qosarlanǵan  yamasa  dizbeklesken  halında, 
sıńarları ózgerissiz qollanıladı. 
Qospa  sózge  tán  morfologiyalıq  belgi  onı  sintaksislik  sóz  dizbeginen 
ajıratıwǵa  járdemlesedi.  Qospa  sóz  tutas  halında  belgili  bir  sóz  shaqabına  jatadı. 
Ya
ǵnıy,  qospa sózdiń  sıńarlarınıń hár qaysısı hár  túrli sóz  shaqabına  emes,  pútin 
halında bir ǵana sóz shaqabına qatnaslı boladı.  
Qospa  sózler  tariyxıy  kóz-qarastan bir  sóz  shaqabına  qatnaslı sıńarlardan  da, 
hár  túrli  sóz  shaqabına  qatnaslı  bol
ǵan  sıńarları  pútkilley  sóz  dizbeginiń 
leksikalizaciyalanıwı  procesinde  semantikalıq,  sintaksislik  ózgesheligin 
ǵana 
emes,  sonıń  menen  birge  morfologiyalıq  ózgesheliginen  de  ayrılıp,  usınıń 
nátiyjesinde  bul  sıńarlar  hár  túrli  sóz  shaqabına  tallanıw  qábiletin  jo
ǵaltıp,  qospa 
sóz  tutası  menen  belgili  bir  sóz  shaqabına  tallanadı.  Mısalı,  boz  tor
ǵay,  qara 
tor
ǵay,  ashshı  ishek,  toq  ishek,  ǵarrı  jilik  degen  qospa sózlerdiń  aldıńǵı  sıńarları 
shıǵısı,  jeke  turǵandaǵı  halatı  yamasa  sintaksislik  sóz  dizbeginiń  quramındaǵı 
mánisi  menen  xızmeti  ja
ǵınan  kelbetlikler  bolǵanı  menen,  bul  qospa  sózlerdiń 
quramında  morfologiyalıq  ózgesheligin,  yaǵnıy  óz  aldına  sóz  shaqabı  bolıw 
qásiyetinen  ayrılıp,  tutas  halında  bir  sóz  shaqabına  (atlıqqa)  kiretu
ǵın  qospa 
sózlerdiń  bir  túrine  aylan
ǵan.  Keltirilgen  mısallardaǵı  qospa  sózlerdiń  aldıńǵı 
sıńarlarınıń  jeke  mánilik  qásiyetinen,  yaǵnıy  morfologiyalıq  mánisinen 
ayrılǵanlıǵın mınadan biliw múmkin: boz, qara, ash, toq,  ǵarrı sózleri erkin sóz 
dizbeginiń quramında kelgende, kelbetlik bolıw qásiyetin saqlay otırıp, kelbetliktiń 
dáreje  formaların  qabıllaydı  (ashshılaw  góje, 
ǵarrılaw  jılqı),  qospa  sózdiń 
quramında olar kelbetlik bolıw qásiyetinen ayrılıp, dáreje formaları menen ózgere 
almaydı. Boz torǵay, qara torǵay, ashshı ishek, toq ishek, ǵarrı jilik sıyaqlı qospa 
sózlerdiń  aldıń
ǵı  sıńarları  dáreje  formaların  qabıllamaydı,  eger  dáreje  formaları 
jal
ǵansa,  onda  olar  qospa  sóz  bolıwdan  qalıp,  sintaksislik  sóz  dizbegine  aylanıp 
ketedi. 
Usınday morfologiyalıq tutaslıq qospa kelbeliklerdiń tábiyatında da kórinedi. 
Qospa  kelbetliklerdiń  sıńarlarınıń  biri  atlıqtan  (qus  tumsıqlı,  túlki  malaqaylı) 
bolıwı múmkin, biraq bul sıńar qospa kelbetliktiń quramında atlıq retinde emes, bir 

---

 
55 
tutas  qospa  kelbetliktiń  bólegi  retinde  kórinedi.  Demek,  qospa  sóz  bir  pútin 
leksikalıq birlik retinde, al onıń sıńarları pútinniń bólshegi retinde qaralıwı kerek.  
Solay  etip,  qospa  sóz  benen  sintaksislik  sóz  dizbegi  tillik  tábiyatı  hár  túrli 
qubılıslar bolıp sanaladı. Al olardı bir-birinen ajıratıwda joqarıdaǵı ayırmashılıqlar 
menen ózgeshelikler negizge alınadı.