Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi
Download 1.91 Mb. Pdf ko'rish
|
qaraqalpaq tilini teoriyalq grammatikas
ǵırı qızıl, júdá qızıl sıyaqlı sózlerdi qospa sóz dep
qaraw ǵa hesh qanday tiykar joq. Dım qızıl, oǵırı qızıl, júdá qızıl sózleri qospa kelbetlikler emes, kelbetliktiń arttırıw dáreje formaları retinde qaralatu ǵınlıǵı sıyaqlı qıp-qızıl, qap-qara sıyaqlı sózler de kelbetliktiń arttırıw dáreje forması retinde qaralıwı tiyis. Tildegi qubılıslardı bir-birinen ajıratıwda, ádette, tiykarǵı úsh túrli ólshemge tayanamız: birinshisi – mazmunı, ekinshisi – forması, úshinshisi – xızmeti. Jartılay reduplikaciya arqalı jasalǵan qıp-qızıl, qap-qara sıyaqlı sózler forması jaǵınan qospa sózlerge uqsaydı, al mazmunı hám xızmeti jaǵınan dım qızıl, oǵırı qızıl, júdá qızıl sıyaqlı kelbetliklerdiń arttırıw dáreje forması menen sáykes keledi. Demek, jartılay reduplikaciyanıń xızmeti qospa sóz jasaw emes, kelbetliklerden, sonıń ishinde sapalıq kelbetliklerden forma jasaw, atap aytqanda, kelbetliktiń arttırıw dáreje formasın jasaw. Qospa sózlerdiń bir túri – qısqar ǵan qospa sózler. Qısqarǵan qospa sózler hám ıqshamlanıp, hám birigip jasaladı. Qısqar ǵan qospa sózler ilimiy-texnikalıq, jámiyetlik-siyasiy terminologiyada, mekeme, shólkem atlarında ushırasadı. Qospa atamalar tómendegidey jollar menen ıqshamlasadı: 1) qospa atamanıń hár bir sóziniń dáslepki sesleri alınadı: BMSh, AQSh; 2) qospa atamanıń dáslepki sóziniń birinshi buwını menen keyingi sózleriniń dáslepki sesleri alınadı: TashMI, QarMU; 3) qospa atamanıń quramındaǵı hár bir sózdiń dáslepki buwınlarınan quraladı: 4) qospa atamanıń quramında ǵı dáslepki sózdiń dáslepki buwını menen soń ǵı sózdiń birigiwinen quraladı: medinstitut, pedinstitut. Qospa sóz, onıń tábiyatı menen morfologiyalıq qurılısı hám túrleri tuwralı aytılǵanlardı juwmaqlastırıp tómendegilerdi aytıwǵa boladı: 1. Qospa sóz keminde eki túbirdiń birigiwinen, dizbeklesiwinen yamasa qosılıwınan jasaladı. 2. Qospa sózdiń quramında ǵı sıńarlar hár túrli túsinikti emes, bári jıynalıp bir túsinikti bildiredi. 3. Qospa sózlerdiń shı ǵısı sóz dizbekleri. Tildiń rawajlanıwı barısında erkin sóz dizbekleri semantikalıq, morfologiyalıq, sintaksislik jaqtan tutasıp, bir pútin túsinikti bildiriwinen qospa sózler jasal ǵan. 4. Ulıwma sózlerge, sonıń ishinde qospa sózlerge tán baslı belgilerdiń qatarına semantikalıq, morfologiyalıq, sintaksislik tiykarǵı belgileri jatadı. 5. Qospa sóz semantikalıq belgisi ja ǵınan sintaksislik sóz dizbeginen ajıratıladı da, frazeologiyalıq sóz dizbekleri menen uqsas keledi. 6. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri ózi bildiretuǵın túsiniktiń birden-bir ataması emes, burınnan bar atamalardıń emocionallıq-ekspressivlik sinonimi bolsa, qospa sóz-ózi bildiretu ǵın túsiniktiń birden-bir ataması. Qospa sóz taza nominativlik xızmet atqarsa, frazeologiyalıq birlikler nominativlik xızmet penen birge, emocionallıq-ekspressivlik xızmet te atqarıp, basqa bir dara sózge ekvivalent bola aladı. 63 7. Qospa sózler qurılısı ja ǵınan tutaslıq qásiyeti menen ayrıladı, onıń sıńarları aralıǵına basqa bir sózdi qoyıp aytıw múmkin emes. Qospa sózdi qurastırıwshı sınarlardıń da ornı bekkem bolıp, olardıń ornın almastırıwǵa yamasa basqa bir sóz benen awmastırıwǵa bolmaydı. Bul jaǵınan qospa sóz frazeologiyalıq sóz dizbeklerine uqsas bolıp keledi de, sintaksislik sóz dizbeklerinen ózgeshelikke iye boladı. 8. Qospa sózge tán baslı belgilerdiń biri – sintaksislik belgisi. Sintaksislik sóz dizbekleriniń hár bir sıńarı gápte óz aldına a ǵza bola alsa, qospa sóz tutas halında gáptiń bir ǵana aǵzası bola aladı. Sintaksislik sóz dizbekleriniń sıńarlarınıń aralıǵında hár túrli sintaksislik qatnas saqlansa, qospa sóz sıńarlarınıń arasında bunday qatnas saqlanbaydı. Sintaksislik sóz dizbekleriniń sıńarlarınıń hár qaysısı basqa sózler menen hár túrli baylanısqa, qarım-qatnasqa túse alsa, bunday qatnasqa qospa sóz tek tutasqan halında ǵana túse aladı. 9. Qospa sózler óz ishinde birikken qospa sózler, birikpegen qospa sózler, jup sózler, tákirar sózler, qısqar ǵan sózler bolıp toparlarǵa bóliniwi, qospa sózlerdiń sıńarlarınıń birigiwi, sińisiwi, juplasıwı yamasa tákirarlanıwı, qısqarıwı sıyaqlı sıpatlarına baylanıslı. Bular qospa sózlerdiń qurılıslıq túrleri retinde qaraladı. 10. Qospa sóz benen frazeologiyalıq sóz dizbegi hám sintaksislik sóz dizbeginiń óz ara geybir uqsas jaqları bar ekeni ras, biraq olar hár túri birlikler. Qospa sóz, frazeologiyalıq sóz dizbegi hám sintaksislik sóz dizbegi bir-birinen semantikalıq sıpatı jaǵınan da, morfologiyalıq qurılısı jaǵınan da, sintaksislik xızmeti jaǵınan da ajıratılatuǵın hár túrli qubılıslar retinde tanıladı. Usıǵan qaray, qospa sóz onıń qurılısı menen túrleri morfologiyada qarastırılsa, frazeologiyalıq sóz dizbekleri, onıń qurılısı menen túrleri frazeologiyada, erkin sóz dizbegi hám onıń qurılısı menen túrleri sintaksiste qarastırıladı. Bunday tillik birliklerdi bir-biri menen salıstırıp qara ǵanımızda, olardıń bir-birinen parqın ajıratıw maqset etiledi. Download 1.91 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling