Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

Qospa  sózlerdiń  túrleri.  Ulıwma  til  biliminde  de,  tyurkologiyada  da  qospa 
sózlerdi  toparlar
ǵa  bóliwde  belgili  bir  klassifikaciya  joq.  Qospa  sózlerdi 
birikpegen  sózler,  birikken  sózler,  jup  sózler  hám  qısqar
ǵan  sózler  dep  túrlerge 
bólip úyreniledi.  
Sińisiw  qubılısına  ushıra
ǵan  ayırım  apar  (alıp+bar),  ákel  (alıp+kel),  búgin 
(bul+kún),  bıyıl  (bul+jıl),  bilezik  (bilek+júzik)  sıyaqlı  sózlerdi  tariyxıy  kóz-
qarastan al
ǵanda, birikken sózlerdiń qatarına kirgiziwge boladı. Tildiń házirgi kóz-
qarasınan  alǵanda,  bul  sózler  morfemalarǵa  ajıralmaytuǵın  sózler  retinde 
túsiniledi. Bul sózler dáslebinde eki túbirdiń birigiwinen jasalıp, tildiń rawajlanıwı 
barısında sıńarları seslik hám mánilik ózgerislerge ushırap, olardıń bir-birine ábden 
sińisip  ketiwinen  jasal
ǵan  sózler  birdey  intonaciyaǵa  iye  bolıp,  quramındaǵı 
dawıslı  sesler  singarmonizm  nızamı  boyınsha  birgelkili  juwan,  birgelkili  jińishke 
bolıp,  hár  tárepleme  túbir  sózlerge  tán  qásiyetlerge  iye  boladı.  İ.V.Arnold  ingliz 
tilindegi  usı  sıyaqlı  sózlerdi  tiykarınan  sińisken  sózlerdiń  qatarına  jatqızadı. 
Etimologiyalıq 
analiz 
jasamay-aq, 
sińisken 
túbirlerdiń 
morfemalar
ǵa 
bólinbeytu
ǵınlıǵı  sıyaqlı,  sińisken  tiykarlar  da  morfemalarǵa  ajıratılmaydı. 
Demek, bıyıl, búgin, apar, ákel hám hám t.b. usılar sıyaqlı quramı ajıratılmaytuǵın, 
morfema
ǵa bólinbeytuǵın sózlerdi tariyxıy jaqtan alǵanda, shártli túrde qospa sóz 
dep  ataw
ǵa  boladı.  Al  házirgi  waqıtta  bulardıń  túbir  sózden  aytarlıqtay 
ayırmashılıǵı joq.  
Tilde  qospa  sózlerdiń  ishinde  burınnan  biriktirilip  jazılıp  júrgen  sózler  bar. 
Biriktirilip  jazılıp  júrgen  bunday  sózler  qospa  sózlerdiń  birikken  sózler  toparına 
kiredi.  Bunday  birikken  sózlerdiń  toparına  semantikalıq,  morfologiyalıq  hám 
                                                 
1
 C
онда, 28-бет. 
2