Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi
Download 1,91 Mb. Pdf ko'rish
|
qaraqalpaq tilini teoriyalq grammatikas
- Bu sahifa navigatsiya:
- Ысқақов А.
- Баскаков Н.А.
|
Ысқақов А. Қазирги қазақ тили (морфология). -Алматы, 1964, 139-163-бетлер.
2 Cонда. 143-бет. 61 forma retinde qollanılatuǵınlıǵın esapqa almaydı. Qap-qara, qıp-qızıl, sap-sarı, jup-juqa, úp-úlken, ap-ashshı, tip-tik sózlerindegi qap-, qıp-, sap-, ap-, úp-, jup-, tip- sıyaqlı elementleri kelbetliktiń quramında ushırasadı da, atlıq, sanlıq, ráwish, feyil sózlerden jasal ǵan qospa sózlerdiń birde birewiniń quramında gezlespeydi. Qospa sózlerdiń jasalıw úlgileri (bir sózdiń eki ret qosarlanıp aytılıwı, hár túrli sózlerdiń qosarlanıwı sıyaqlı) barlıq sóz shaqaplarınan tabılsa da, «qosımsha buwın yamasa kúsheytiwshi buwın arqalı jasalatu ǵın úlgi» tek kelbetliklerge ǵana tán. Bunıń ózi «ústeme yamasa kúsheytiwshi» buwınnıń negizgi xızmeti qospa sóz jasaw emes, al kelbetliktiń arttırıw dárejesin jasaytu ǵın buwın ekenligin dáliylleydi. A.Isqaqov qospa sózlerdiń túrlerine toqtay otırıp, «Tákirar qospa sózlerdiń qosımsha buwın túrinde qáliplesken túri – negizinen alǵanda, kelbetliklerge tán forma. Bul qosımsha buwın kelbetlikke kúsheytiw mánisine beretu ǵın forma retinde qáliplesken, sebebi bul forma tek negizgi kelbetlikke, ya kúsheytiw, yamasa hálsiretiw mánisin jamaydı»-dep, «qosımsha buwınnıń» tábiyatın ábden durıs anıqlaǵan. Biraq ol qap-qara, sap-sarı, tip-tik sıyaqlılardı «qosımsha buwınlı yamasa kúsheytpe buwınlı qospa sózler» dep ataydı 1 . A.N.Kononov bunday formalardı kelbetliklerdiń kúsheytiwshi formaları dep atap, olardı jartılay reduplikaciya jolı menen jasalǵan dep esaplaydı 2 . Ayırım tyurkologlar qıp-qızıl sıyaqlılardıń quramında ǵı qıp- elementin prefikslik usıl dep esaplaydı. Bizińshe, bunday elementti prefiks dew durıs emes 3 , qıp-qızıl sıyaqlı sózlerdi tolıq reduplikaciyanıń jartılay reduplikaciya ǵa aylanıwınan jasalǵan formalar dep ataw durıs boladı. Bulardıń «qosımsha buwınları tiyisli kelbetliktiń dáslepki tolıq komponentiniń hám ıqshamlanıp, hám sońına p sesiniń jal ǵanıp, bir tuyıq yamasa qamaw buwınǵa aylanıwınan payda bolǵan». 4 Kelbetliktiń bul formasınıń usı jol menen jasalǵanlıǵın basqa da tyurkologlar dáliylleydi. A.N.Kononov penen A.Isqaqovtıń hám basqa da tyurkologlardıń qıp-qızıl sıyaqlılardı kúsheytiw formalarınıń qatarına kirgiziwi tiykarsız emes. Bul formanıń kelbetlikten basqa sóz shaqaplarınan jasalǵan qospa sózlerdiń túrlerinde ulıwma ushıraspaytu ǵının, onıń tek kelbetliklerge ǵana tán ekenligin jáne birden-bir tiykar ǵı xızmeti kelbetliktiń dáreje formasın jasaw ekenligin eskertip, onı sóz jasaw usıllarınıń qatarında emes, forma jasaw, sonıń ishinde kelbetliktiń arttırıw dáreje formasın jasaw usılı dep qara ǵan durıs. Demek, qıp- qızıl, qap-qara sıyaqlılar qospa sózlerdiń qatarında emes, kelbetliktiń dáreje formalarınıń qatarında qaralıwı tiyis. Bunıń durıslıǵın qıp-qızıl, qap-qara sıyaqlı kúsheytiw formalarınıń mánisi menen xızmeti ja ǵınan dım qızıl, oǵırı qızıl, júdá qızıl sıyaqlı kelbetliklerdiń kúsheytiwshi intensiv formaları menen sáykes keliwi dáliylleydi. Al dım qızıl, o ǵırı qızıl, júdá qızıl sıyaqlı sózlerdi qospa sózler dep 1 Ысқақов А. Қазирги қазақ тили (морфология). -Алматы. 143-бет. 2 Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. -М-Л., 1960, стр.160-161. 3 Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. -М.,1952, стр.213. 4 Ысқақов А. Көрсетилген мийнети.143-бет. 62 qaramaytu ǵınımız belgili (bular torı ala, qara tolı sıyaqlı qospa sózlerden ulıwma basqasha). Demek, dım qızıl, o Download 1,91 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|