Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

Ысқақов А. Қазирги қазақ тили (морфология). -Алматы, 1964, 139-163-бетлер.  
2
 Cонда. 143-бет. 

---

 
61 
forma  retinde  qollanılatuǵınlıǵın  esapqa  almaydı.  Qap-qara,  qıp-qızıl,  sap-sarı, 
jup-juqa,  úp-úlken,  ap-ashshı,  tip-tik  sózlerindegi  qap-,  qıp-,  sap-,  ap-,  úp-,  jup-, 
tip-  sıyaqlı  elementleri  kelbetliktiń  quramında  ushırasadı  da,  atlıq,  sanlıq,  ráwish, 
feyil  sózlerden  jasal
ǵan  qospa  sózlerdiń  birde  birewiniń  quramında  gezlespeydi. 
Qospa  sózlerdiń  jasalıw  úlgileri  (bir  sózdiń  eki  ret  qosarlanıp  aytılıwı,  hár  túrli 
sózlerdiń qosarlanıwı sıyaqlı) barlıq sóz shaqaplarınan tabılsa da, «qosımsha buwın 
yamasa  kúsheytiwshi  buwın  arqalı  jasalatu
ǵın  úlgi»  tek  kelbetliklerge  ǵana  tán. 
Bunıń  ózi  «ústeme  yamasa  kúsheytiwshi»  buwınnıń  negizgi  xızmeti  qospa  sóz 
jasaw  emes,  al  kelbetliktiń  arttırıw  dárejesin  jasaytu
ǵın  buwın  ekenligin 
dáliylleydi.  
A.Isqaqov  qospa  sózlerdiń  túrlerine  toqtay  otırıp,  «Tákirar  qospa  sózlerdiń 
qosımsha  buwın  túrinde  qáliplesken  túri  –  negizinen  alǵanda,  kelbetliklerge  tán 
forma.  Bul  qosımsha  buwın  kelbetlikke  kúsheytiw  mánisine  beretu
ǵın  forma 
retinde  qáliplesken,  sebebi  bul  forma  tek  negizgi  kelbetlikke,  ya  kúsheytiw, 
yamasa  hálsiretiw  mánisin  jamaydı»-dep,  «qosımsha  buwınnıń»  tábiyatın  ábden 
durıs anıqlaǵan. Biraq ol qap-qara, sap-sarı, tip-tik sıyaqlılardı «qosımsha buwınlı 
yamasa kúsheytpe buwınlı qospa sózler» dep ataydı
1
.  
A.N.Kononov  bunday  formalardı  kelbetliklerdiń  kúsheytiwshi  formaları  dep 
atap,  olardı  jartılay  reduplikaciya  jolı  menen  jasalǵan  dep  esaplaydı
2
.  Ayırım 
tyurkologlar qıp-qızıl  sıyaqlılardıń  quramında
ǵı qıp- elementin prefikslik usıl dep 
esaplaydı.  Bizińshe,  bunday  elementti  prefiks  dew  durıs  emes
3
,  qıp-qızıl  sıyaqlı 
sózlerdi  tolıq  reduplikaciyanıń  jartılay  reduplikaciya
ǵa  aylanıwınan  jasalǵan 
formalar  dep  ataw  durıs  boladı.  Bulardıń  «qosımsha  buwınları  tiyisli  kelbetliktiń 
dáslepki tolıq komponentiniń hám ıqshamlanıp, hám sońına p sesiniń jal
ǵanıp, bir 
tuyıq  yamasa  qamaw  buwınǵa  aylanıwınan  payda  bolǵan».
4
  Kelbetliktiń  bul 
formasınıń  usı  jol  menen  jasalǵanlıǵın  basqa  da  tyurkologlar  dáliylleydi. 
A.N.Kononov  penen  A.Isqaqovtıń  hám  basqa  da  tyurkologlardıń  qıp-qızıl 
sıyaqlılardı kúsheytiw formalarınıń qatarına kirgiziwi tiykarsız emes. 
Bul  formanıń  kelbetlikten  basqa  sóz  shaqaplarınan  jasalǵan  qospa  sózlerdiń 
túrlerinde  ulıwma  ushıraspaytu
ǵının,  onıń  tek  kelbetliklerge  ǵana  tán  ekenligin 
jáne  birden-bir  tiykar
ǵı  xızmeti  kelbetliktiń  dáreje  formasın  jasaw  ekenligin 
eskertip,  onı  sóz  jasaw  usıllarınıń  qatarında  emes,  forma  jasaw,  sonıń  ishinde 
kelbetliktiń  arttırıw  dáreje  formasın  jasaw  usılı  dep  qara
ǵan  durıs.  Demek,  qıp-
qızıl,  qap-qara  sıyaqlılar  qospa  sózlerdiń  qatarında  emes,  kelbetliktiń  dáreje 
formalarınıń  qatarında  qaralıwı  tiyis.  Bunıń  durıslıǵın  qıp-qızıl,  qap-qara  sıyaqlı 
kúsheytiw  formalarınıń  mánisi  menen  xızmeti  ja
ǵınan  dım  qızıl,  oǵırı  qızıl,  júdá 
qızıl  sıyaqlı  kelbetliklerdiń  kúsheytiwshi  intensiv  formaları  menen  sáykes  keliwi 
dáliylleydi.  Al  dım  qızıl,  o
ǵırı  qızıl,  júdá  qızıl  sıyaqlı  sózlerdi  qospa  sózler  dep 
                                                 
1
 Ысқақов А. Қазирги қазақ тили (морфология). -Алматы. 143-бет. 
2
 Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. -М-Л., 1960, стр.160-161. 
3
 Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. -М.,1952, стр.213. 
4
 Ысқақов А. Көрсетилген мийнети.143-бет. 

---

 
62 
qaramaytu
ǵınımız belgili (bular torı ala, qara tolı sıyaqlı qospa sózlerden ulıwma 
basqasha).  Demek,  dım  qızıl,  o