Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi
Download 1.91 Mb. Pdf ko'rish
|
qaraqalpaq tilini teoriyalq grammatikas
|
Баскаков Н.А. Каракалпакский язык, фонетика и морфология, часть первая, М., 1962, стр.
184-186. 58 sintaksislik tutaslılıǵı menen sıpatlanatuǵın asqazan, achabar, otaǵası, górtıshkan, qurbaqa, tasbaqa, shegara, állekim, álleqashan, álleqalay, hárkim sózler kiredi. Qospa sózlerdiń ta ǵı bir úlken toparın quraytuǵın sózler sıńarları bólek jazılıp júrgen ash ishek, toq ishek, suw jılan, oq jılan, bes atar, bet ashar, boz tor ǵay, qara tor ǵay, jol ashar, iyt ayaq, kók jótel, qonaq ası, taw eshki, ǵarrı jilik hám hám t.b. usılar sıyaqlı qospa sózler. Bulardı qaraqalpaq tiliniń imlası boyınsha bólek jazılıwına qarap, qospa sózlerdiń qatarınan shı ǵarıp taslawǵa bolmaydı. Tilde sıńarları bólek jazılatuǵın qospa sózler de az emes. Túrkiy tillerinde ǵana emes, sonday-aq basqa da tiller de, mısalı, ingliz tilinde sıńarları bólek jazılatu ǵın qospa sózler jiyi ushırasadı. Qospa sózlerdiń qaysısın biriktirip, qaysısın bólek jazıw máselesi túrkiy tilleri menen ingliz tillerinde ele de óz sheshimin tappay kiyatır. Qospa sózlerdiń orfografiyası tuwralı másele arnawlı úyreniwdi talap etetu ǵın másele. Sebebi sózlerdiń belgili bir dizbegin qospa sóz dep qaraw kerek pe, kerek emes pe degen máseleni anıqlawda grafikalıq belginiń sheshiwshi áhmiyetke iye emesliginde. Qospa sózlerdi anıqlawda sheshiwshi belgi bular semantikalıq, morfologiyalıq, sintaksislik belgiler. Usınday belgilerine qarap, házirgi orfografiyamız boyınsha boz tor ǵay, suw jılan, oq jılan, iyt ayaq túrinde bólek jazılatu ǵın sózlerdi qospa sózlerdiń bir túri - birikpegen qospa sózlerdiń qatarına jatqarıwǵa boladı. Qospa sózlerdiń ishinde soń ǵı sıńarı bir emes, bir neshe qospa sózlerge birdey ortaq bolıp keletuǵın qospa atlıqlar bar. Mısalı, jilik degen komponent asıq jilik, toqpaq jilik, ǵarrı jilik, ortan jilik degen qospa sózlerdiń bárine birdey ortaq komponent bolsa, tor ǵay degen komponent – boz torǵay, qara torǵay, suw torǵay, shóje tor ǵay degen qospa sózlerdiń kuramında qaytalanıp kelip, bulardıń barine birdey ortaq komponent boladı. Sonday-aq, bel omırtqa, moyın omırtqa degen qospa sózlerdiń kuramında qaytalanıp kelip, bulardıń bárine ortaq komponent omırtqa. Bunday qospa sózlerdiń aldıńǵı komponenti dáslep bir zattı ekinshi zattan, mısalı, ortan jilikti ǵarrı jilikten ajıratıw xızmetinde jumsalǵanı menen, keyninde olar jeke mánisinen ayrılıp, qospa sózdiń bir bólegi retinde túsiniledi. Joqarıda atalǵan qospa atlıqlardıń sońǵı sıńarı birneshe qospa sózdiń quramında qaytalanıp, solardıń bárine birdey ortaq element bolıp kelse, ayırım qospa atlıqlardıń, kerisinshe, aldıńǵı sıńarı birneshe qospa sózdiń kuramında kaytalanıp kelip, solardıń bárine birdey ortaq element retinde qollanıladı. Mısalı, qayın ata, qayın ene, qayın sińli, qayınbiyke degen qospa sózlerdiń barlıǵına birdey ortaq element – olardıń birinshi sıńarı qayın. Sózler, omonimlerdi esaplama ǵandı, bir-birinen, ádette, aytılıwı hám mánileriniń hár túrli bolıp keliwi ja ǵınan ajıraladı. Al asıq jilik, ortan jilik, ǵarrı jilik, toqpaq jilik sıyaqlı qospa sózler bir-birinen aldıń ǵı sıńarları arqalı ajıratılsa, qayın ata, qayın ene, qayın sińli, qayın biyke sıyaqlı qospa sózler bir-birinen sońǵı sıńarları arqalı ajıratıladı. Bir sıńarı birdey qospa sózlerdiń bárine ulıwma ortaq bolıp keletuǵın qospa sózlerdi ortaq komponentli qospa sózler dep atawǵa boladı. 59 Ortaq komponentli qospa sózler birikpegen qospa sózlerdiń ishinde ǵana emes, birikken qospa sózlerde de ushırasadı (tasbaqa, qurbaqa). Qospa sózlerdiń bir túri bul – qospa kelbetlikler: A) túr-tústi bildiretu ǵın tiykarǵı kelbetliklerdiń dizbeklesiwinen jasalǵan, ortaq komponentli qospa kelbetlikler: torı ala, sarı ala, qara ala, qońır ala, shubar Download 1.91 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|