Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

ǵırı qızıl, júdá qızıl sıyaqlı sózlerdi qospa sóz dep 
qaraw
ǵa  hesh  qanday  tiykar  joq.  Dım  qızıl,  oǵırı  qızıl,  júdá  qızıl  sózleri  qospa 
kelbetlikler  emes,  kelbetliktiń  arttırıw  dáreje  formaları  retinde  qaralatu
ǵınlıǵı 
sıyaqlı  qıp-qızıl,  qap-qara  sıyaqlı  sózler  de  kelbetliktiń  arttırıw  dáreje  forması 
retinde  qaralıwı  tiyis.  Tildegi  qubılıslardı  bir-birinen  ajıratıwda,  ádette,  tiykarǵı 
úsh túrli ólshemge tayanamız: birinshisi – mazmunı, ekinshisi – forması, úshinshisi 
–  xızmeti.  Jartılay  reduplikaciya  arqalı  jasalǵan  qıp-qızıl,  qap-qara  sıyaqlı  sózler 
forması  jaǵınan  qospa  sózlerge  uqsaydı,  al  mazmunı  hám  xızmeti  jaǵınan  dım 
qızıl,  oǵırı  qızıl,  júdá  qızıl  sıyaqlı  kelbetliklerdiń  arttırıw  dáreje  forması  menen 
sáykes  keledi.  Demek,  jartılay  reduplikaciyanıń  xızmeti  qospa  sóz  jasaw  emes, 
kelbetliklerden, sonıń ishinde sapalıq kelbetliklerden forma jasaw, atap aytqanda, 
kelbetliktiń arttırıw dáreje formasın jasaw. 
Qospa  sózlerdiń  bir  túri  –  qısqar
ǵan  qospa  sózler.  Qısqarǵan  qospa  sózler 
hám  ıqshamlanıp,  hám  birigip  jasaladı.  Qısqar
ǵan  qospa  sózler  ilimiy-texnikalıq, 
jámiyetlik-siyasiy  terminologiyada, mekeme, shólkem  atlarında  ushırasadı. Qospa 
atamalar tómendegidey jollar menen ıqshamlasadı:  
1)  qospa  atamanıń  hár  bir  sóziniń  dáslepki  sesleri  alınadı:  BMSh,  AQSh;  2) 
qospa atamanıń dáslepki sóziniń birinshi buwını menen keyingi sózleriniń dáslepki 
sesleri  alınadı:  TashMI,  QarMU;  3)  qospa  atamanıń  quramındaǵı  hár  bir  sózdiń 
dáslepki  buwınlarınan  quraladı:  4)  qospa  atamanıń  quramında
ǵı  dáslepki  sózdiń 
dáslepki buwını menen soń
ǵı sózdiń birigiwinen quraladı: medinstitut, pedinstitut.                   
Qospa  sóz,  onıń  tábiyatı  menen  morfologiyalıq  qurılısı  hám  túrleri  tuwralı 
aytılǵanlardı juwmaqlastırıp tómendegilerdi aytıwǵa boladı: 
1.  Qospa  sóz  keminde  eki  túbirdiń  birigiwinen,  dizbeklesiwinen  yamasa 
qosılıwınan jasaladı. 
2. Qospa sózdiń quramında
ǵı sıńarlar hár túrli túsinikti emes, bári jıynalıp bir 
túsinikti bildiredi. 
3.  Qospa  sózlerdiń  shı
ǵısı  sóz  dizbekleri.  Tildiń  rawajlanıwı  barısında  erkin 
sóz  dizbekleri  semantikalıq,  morfologiyalıq,  sintaksislik  jaqtan  tutasıp,  bir  pútin 
túsinikti bildiriwinen qospa sózler jasal
ǵan. 
4. Ulıwma sózlerge, sonıń ishinde qospa sózlerge tán baslı belgilerdiń qatarına 
semantikalıq, morfologiyalıq, sintaksislik tiykarǵı belgileri jatadı.  
5.  Qospa  sóz  semantikalıq  belgisi  ja
ǵınan  sintaksislik  sóz  dizbeginen 
ajıratıladı da, frazeologiyalıq sóz dizbekleri menen uqsas keledi.  
6. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri ózi bildiretuǵın túsiniktiń birden-bir ataması 
emes,  burınnan bar atamalardıń  emocionallıq-ekspressivlik sinonimi  bolsa, qospa 
sóz-ózi  bildiretu
ǵın  túsiniktiń  birden-bir  ataması.  Qospa  sóz  taza  nominativlik 
xızmet  atqarsa,  frazeologiyalıq  birlikler  nominativlik  xızmet  penen  birge, 
emocionallıq-ekspressivlik xızmet te atqarıp, basqa bir dara sózge ekvivalent bola 
aladı. 

---

 
63 
7. Qospa sózler qurılısı ja
ǵınan tutaslıq qásiyeti menen ayrıladı, onıń sıńarları 
aralıǵına  basqa  bir  sózdi  qoyıp  aytıw  múmkin  emes.  Qospa  sózdi  qurastırıwshı 
sınarlardıń da ornı bekkem bolıp, olardıń ornın almastırıwǵa yamasa basqa bir sóz 
benen  awmastırıwǵa  bolmaydı.  Bul  jaǵınan  qospa  sóz  frazeologiyalıq  sóz 
dizbeklerine uqsas bolıp keledi de, sintaksislik sóz dizbeklerinen ózgeshelikke iye 
boladı.  
8. Qospa sózge tán baslı belgilerdiń biri – sintaksislik belgisi. Sintaksislik sóz 
dizbekleriniń hár bir sıńarı gápte óz aldına a
ǵza bola alsa, qospa sóz tutas halında 
gáptiń  bir 
ǵana  aǵzası  bola  aladı.  Sintaksislik  sóz  dizbekleriniń  sıńarlarınıń 
aralıǵında  hár  túrli  sintaksislik  qatnas  saqlansa,  qospa  sóz  sıńarlarınıń  arasında 
bunday  qatnas  saqlanbaydı.  Sintaksislik  sóz  dizbekleriniń  sıńarlarınıń  hár  qaysısı 
basqa sózler menen hár túrli baylanısqa, qarım-qatnasqa túse alsa, bunday qatnasqa 
qospa sóz tek tutasqan halında 
ǵana túse aladı.  
9. Qospa sózler óz ishinde birikken qospa sózler, birikpegen qospa sózler, jup 
sózler,  tákirar  sózler,  qısqar
ǵan  sózler  bolıp  toparlarǵa  bóliniwi,  qospa  sózlerdiń 
sıńarlarınıń  birigiwi,  sińisiwi,  juplasıwı  yamasa  tákirarlanıwı,  qısqarıwı  sıyaqlı 
sıpatlarına baylanıslı. Bular qospa sózlerdiń qurılıslıq túrleri retinde qaraladı.  
10.  Qospa  sóz  benen  frazeologiyalıq  sóz  dizbegi  hám  sintaksislik  sóz 
dizbeginiń  óz  ara  geybir  uqsas  jaqları  bar  ekeni  ras,  biraq  olar  hár  túri  birlikler. 
Qospa  sóz,  frazeologiyalıq  sóz  dizbegi  hám  sintaksislik  sóz  dizbegi  bir-birinen 
semantikalıq  sıpatı  jaǵınan  da,  morfologiyalıq  qurılısı  jaǵınan  da,  sintaksislik 
xızmeti jaǵınan da ajıratılatuǵın hár túrli qubılıslar retinde tanıladı. Usıǵan qaray, 
qospa  sóz  onıń  qurılısı  menen  túrleri  morfologiyada  qarastırılsa,  frazeologiyalıq 
sóz  dizbekleri,  onıń  qurılısı  menen  túrleri  frazeologiyada,  erkin  sóz  dizbegi  hám 
onıń qurılısı menen túrleri sintaksiste qarastırıladı. Bunday tillik birliklerdi bir-biri 
menen salıstırıp qara
ǵanımızda, olardıń bir-birinen parqın ajıratıw maqset etiledi.