Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi
Download 1.91 Mb. Pdf ko'rish
|
qaraqalpaq tilini teoriyalq grammatikas
|
ala, kók ala hám hám t.b. Bul qospa kelbetliklerdiń hámmesine ortaq komponent –
ala sózi. Túr-tústi bildiretu ǵın tiykarǵı kelbetliklerdiń dizbeginen jasalǵan qospa kelbetliklerdiń barlı ǵına birdey ortaq komponent aldıńǵı sıńar da bolıwı da múmkin. Mısalı: qara torı, qara sur, qara shubar, qara ala hám t.b. Keltirilgen bul mısallar ortaq komponentli bolıw qospa atlıqlarǵa ǵana emes, sonıń menen birge qospa kelbetliklerge de tán ekenligin kórsetedi. 2) Tiykar ǵı kelbetlik penen dórendi kelbetliktiń dizbeklesiwinen jasalǵan qospa kelbetlikler: qızıl shıraylı, keń jawırınlı, sap deneli, keń mańlaylı, uzın boylı, keń qushaqlı, sur ja ǵalı, aq kóylekli hám t.b. Bunday qospa kelbetliklerdiń aldıńǵı sıńarı negizgi kelbetlikten, sońǵı sıńarı -lı/-li, -dı/-di, -tı/-ti qosımtası jalǵanıwı arqalı jasalǵan dórendi kelbetlikler bolıp keledi. 3) Qospa kelbetliklerdiń sıńarlarınıń kelip shı ǵısın tallap kórgenimizde, dáslepki sıńarı atlıq yamasa sanlıqtan, soń ǵı sıńarı -lı/-li, -dı/-di, -tı/-ti qosımtası jal ǵanıwı arqalı jasalǵan dórendi kelbetliklerden dúzilgen qospa kelbetlikler: túlki malaqaylı, tórt múyeshli, úsh bólmeli, eshki múyizli hám t.b. Bunday qospa kelbetliklerdiń aldıń ǵı sıńarı qospa sózlerdiń quramınan tısqarı da qollanǵanında ǵana, atlıq yamasa sanlıq mánisi hám xızmetine iye boladı, qospa kelbetliklerdiń kuramında onday jeke mánisinen ayrılıp, qospa sóz tutasqan halında qospa kelbetlik retinde túsiniledi, gápte bir ǵana aǵza xızmetin atqaradı. Qospa sózlerdiń jáne bir toparı – qospa sanlıqlar. Qospa sanlıqlar dara sanaq sanlardıń dizbeklesiwinen jasaladı. Mısalı: on bes, on segiz, jigirma bir, bir júz eliw, eki júz, úsh mıń úsh júz otız úsh hám t.b. Qospa sózlerdiń jáne bir toparı – qospa feyiller. 1) Qospa feyiller eki feyildiń dizbeklesiwinen jasalıp, mánisi ja ǵınan bir tutas qospa is-háreketti bildiredi, túsinigi ja ǵınan da bir túsinikti bildiredi. Mısalı: kirip shıq, satıp al, jıynap al, sorap al, barıp qayt, alıp qayt, kelip ket, kórip ket, júrip kel, aytıp kel, kirip shıq, ala kel, bara kel hám t.b. Bunday qospa feyiller gápte bir a ǵza bolıp, sintaksislik baylanısı boyınsha sıpatlanadı. Qospa feyildiń sınarları basqa sózler menen jeke-jeke túrde emes, qospa feyil tutasqan halında ǵana qarım- katnasqa túsip, baylanısa aladı. Bul qospa feyiller qurılısı ja ǵınan asıǵa sóyle – asıǵıp sóyle, kúle qara – kúlip qara, sıyaqlı sintaksislik sóz dizbekleri menen sáykes keledi. Biraq bul forma ja ǵınan, sırtqı uqsaslıq. Al tábiyatı hám mazmunı ja ǵınan bular hár túrli qubılıslar: 1) Qospa feyildiń sıńarları jıynalıp kelip bir tutas túsinikti bildirse, feyil sóz dizbekleriniń hár bir sıńarı hár túrli túsinikti bildiredi. 2) Qospa feyildiń hár bir sıńarı gápte óz aldına jeke a ǵza bola almaydı, al feyil sóz dizbekleriniń hár bir sıńarı óz aldına gáp a ǵzası bola aladı. 60 2) Qospa feyil sózler menen kómekshi feyillerdiń dizbeklesiwinen jasaladı. Mısalı: xızmet qıl, xızmet et, járdem qıl, járdem et, sabır et, sabıl qıl, qosıq ayt hám t.b. Qospa sózlerdiń bir túri – tákirar qospa sózler basqa indoevropa tilleri menen salıstırǵanda, túrkiy tillerinde oǵada kóp. Tákirar sózler sózlerdiń tákirarlanıp aytılıwınan jasaladı, da, olardı qospa sózlerdiń basqa túrlerinen yamasa frazeologiyalıq sóz dizbeklerinen, sintaksislik sóz dizbeklerinen ajıratıp alıw onsha qıyın bolmaydı. Qazaq ilimpazı prof. A.Isqaqov qospa sózlerdi jup hám tákirar sózler dep toparlar ǵa bólip qaraydı 1 . Tákirar qospa sózler belgili bir sózdiń eki ret qaytalanıwı yamasa sol sózdiń bir sesiniń ózgerip qaytalanıwı arqalı jasaladı. Mısalı: qora-qora, taw-taw, biyik- biyik, kóre-kóre, sóyley-sóyley, juwıra-juwıra, betpe-bet, júzbe-júz, úyme-úy, bes- besten, on-onnan, shay-pay hám t.b. Tákirar qospa sózler bir sózdiń qaytalanıp qosarlanıwınan jasalsa, jup sózler hár túrli eki sózdiń juplasıwınan jasaladı. Mısalı: áke-sheshe, ata-ana, awıl-aymaq, qas-qabaq, taw-tas, jol-joba, tamır-tanıs, etek-jeń, qurt-qumırsqa, bas-ayaq, alıs- jaqın, uzınlı-qısqalı, alıs-beris, júris-turıs, qırıp-joyıp hám t.b. Tákirar qospa sózler mánilik jaqtan ıń ǵaylas, morfologiyalıq jaqtan birdey, sintaksislik jaqtan teńdey sózlerden kuraladı. Mısalı, áke-sheshe, ústi-bası, aldı-artı, altı-jeti, oynap-kúlip degen sózlerdi alatu ǵın bolsaq, olardıń hár qaysısınıń komponentleri, birinshiden, mánilik jaqtan birine jaqın sózler bolsa, ekinshiden, olar morfologiyalıq shı ǵısı ja ǵınan da bir tekles, demek, belgili bir sóz shaqabına ǵana tán hám formaları birgelkili sózler, úshinshiden, mısallarda ǵı hár bir qospa sózdiń komponentleri sintaksislik xızmetleri jaǵınan bir-birine hám baǵınbay, ǵárezsiz bolıp dúzilgen sózler sıpatında xızmet etedi. Bul úsh túrli ózgeshelik tákirar sózlerdiń qospa sóz bolıp jasalıwına tiykar bolıwı menen birge, olardıń basqa qospa sózlerden ózgesheligine tiykarǵı belgi bolıp xızmet etedi. Tákirar qospa sózler sinonimles, antonimles sıńarlardan da quralıwı múmkin. Mısalı: aǵayin-tuwısqan, qurbı-qurdas, qáwip-qáter, túr-tús, qayǵı-hásiret, talas- tartıs, el-jurt, bet-júz, urmay-soqpay, kúsh-ǵayrat, kúsh-quwat, kúsh-jiger, urıs- qa ǵıs sıyaqlı tákirar qospa sózler sinonimles sıńarlardıń qosarlanıwınan jasalsa, az- kóp, azlı-kópli, jaqsı-jaman, ótirik-shın, dos-dushpan, bas-ayaq, alıs-jaqın, erteli- kesh, uzınlı-qısqalı, alıs-beris, arı-beri, aldı-artı, ishi-sırtı, kelim-ketim, bar-joq, aq-qara, kún-tún sıyaqlı qospa sózler antonimles sıńarlardıń qosarlanıwınan jasal ǵan. Qospa sózlerdiń túrlerine, olardıń jasalıw jollarına baylanıslı aytılıp, durıs sheshimin taba almay júrgen bir másele bar. Ayırım izertlewshiler qap-qara, qıp- qızıl, sap-sarı, jup-juqa, úp-úlken, ap-ashshı, tip-tik sıyaqlı sózlerdi qospa sózlerdiń bir túri dep esaplaydı 2 . Bulardı qospa sóz dep esaplawshılar bul kelbetliklerdiń arttırıwshı mánisi qospa sóz jasaw xızmetinde emes, kúsheytiw mánisin bildiriw xızmetinde, ya ǵnıy kelbetliktiń dáreje kórsetkishin bildiretuǵın 1 Download 1.91 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|