Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

Qospa sózdiń jasalıwı hám onıń túrleri 
 
Qospa sózdiń túrlerin anıqlaw tariyxınan. Qospa sózler qurılısı ja
ǵınan da, 
jasalıwı jaǵınan da, sóz shaqaplarına tallanıwı jaǵınan da hár túrli bolıp keledi.  
Tildiń erterektegi dáwirinde hár túrli sózlerdiń dizbeklesip keliwinen jasal
ǵan 
sóz  dizbekleriniń  sıńarları  tildiń  rawajlanıwı  barısında  seslik  hám  mánilik 
ózgerislerge  ushırap,  sonıń  nátiyjesinde  bul  sıńarlar  bólsheklenbeytuǵın bir  pútin 
sózge  aylanıwı  múmkin.  Mısalı,  belbew  sózi  bel  hám  baw  degen  sózlerdiń 
dizbeginen  jasalıp,  onıń  ekinshi  sıńarı  birinshi  sıńardıń  kuramındaǵı  jińishke 
dawıslı menen únlesip, bew bolıp ózgergen. Seksen, toqsan sózleri morfologiyalıq 
sińisiw  procesi  nátiyjesinde  (segiz+on,  to
ǵız+on)  túbirlerdiń  ıqshamlanıp 
birigiwinen jasalsa, búgin sózi bul hám kún degen túbirlerdiń, bıyıl sózi bul hám jıl 
degen  túbirlerdiń  hám  seslik  ózgeriske  ushırap,  hám  ıqshamlanıp  sińisiwinen 
jasal
ǵan. Qospa sózlerdiń bul túri jay bir ǵana intonaciyaǵa iye bolıp, quramındaǵı 
dawıslılar  birgelikli  juwan,  birgelikli  jińishke  bolıp,  dara  sózlerge  tán  fonetikalıq 
qásiyetler  menen  sıpatlanadı. Bunday  sózlerdiń  qurastırıwshı  sıńarlarınıń  hár  túrli 
seslik  ózgerislerge  ushırap,  bir-birine  sińisip  ketkeni  sonshelli,  olardıń  kanday 
túbirlerden  jasal
ǵanın  etimologiyalıq  tallaw  arqalı  ǵana  anıqlawǵa  boladı.  Olar 
ózgergen  halında  házirgi  tilde  quramı  ajıratılmaytuǵın,  morfemalarǵa 
bóleklenbeytu
ǵın sózler retinde túsiniledi.  
Qospa  sózlerdiń  bul  túrin  A.I.Isqaqov  kirikken  sózler
1
  dep,  A.N.Kononov 
birikken sózler
2
 dep ataydı.  
A.N.Kononov  ózbek  tilindegi  o
ǵayni  (qaraqalpaqsha  -  aǵa-yınbilaguzuk (qaraqalpaqsha - bileziktúbirlerdiń  bir-birine  sińisiwinen  jasal
ǵan  qospa  sózlerdi  birikken  sózlerdiń 
qatarına  jatqaradı  da,  qulqap  (qaraqalpaqsha-qolqap),  otqozan  (qaraqalpaqsha-
asqazan),  toshbaqa  (qaraqalpaqsha-tasbaqa),  oqqush  (qaraqalpaqsha-aqquw), 
uchburchak  (qaraqalpaqsha-úshmúyesh),  mingoek  (qaraqalpaqsha-qırıqayaq),  ish 
xaqi  (qaraqalpaqsha-miynet  haqı)  sıyaqlı  ózgeriske  ushırama
ǵan  hám  qanday 
sınarlardan jasalǵanı bilinip turatuǵın sózlerdi tábiyiy (qádimgi) qospa sózler dep 
ataydı.  Bul  toparǵa  birigip  jazılatuǵın  qospa  sózler  de,  bólek  jazılatuǵın  qospa 
sózler  de  kirgizilgen.  A.N.Kononov  «birikken  qospa  sózler»  (slitnıe  slova)  degen 
topar
ǵa túrkiy tillerdegi asqazan, tasbaqa sıyaqlı quramındaǵı sıńarları fonetikalıq 
                                                 
1