Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

 
Qospa sóz benen sintaksislik sóz dizbegi hám olardıń bir-birinen  
parqın ajıratıw máseleleri 
 
Qospa  sózlerdi  sintaksislik  sóz  dizbeklerinen  ajıratıwdıń  qıyınshılı
ǵı  qospa 
sózlerdiń  barlıq  túrlerine  emes  (mısalı,  ashıwtas,  qolqap,  shegara  –  birikken 
sózler; azlı-kópli, qazan-tabaq – jup sózler), olardıń ásirese boz tor
ǵay, ash ishek, 
toq ishek sıyaqlı sózlerine qatnaslı. Bul qospa sózlerdiń qurılısı jaǵınan sintaksislik 
sóz  dizbekleri  menen  uqsaslı
ǵı  bilinip  turadı.  Sırttan  qaraǵanda,  qospa  sózdi 
dúziwshi  komponentlerdiń  bir-birine  qatnası  anıqlawısh  –  anıqlanıwshı, 
tolıqlawısh – tolıqlanıwshı qatnas sıyaqlı bolıp kórinip sintaksislik sóz dizbeklerine 
uqsas  bolıp  keledi.  Qospa  sóz  benen  sintaksislik  sóz  dizbeginiń  arasında
ǵı  bul 
uqsaslıq  –  sırtqı  uqsaslıq.  Al  mazmunı  menen  tábiyatı  jaǵınan  qospa  sóz 
sintaksislik sóz dizbeginen basqasha qubılıs. Bulardıń arasında
ǵı sırtqı uqsaslıqtıń 
sebebi, qospa sózler shı
ǵısı jaǵınan erkin sóz dizbeklerine barıp tireledi. Erkin sóz 
dizbekleriniń  sıńarlarınıń  arasında
ǵı  dáslepki  sintaksislik  qatnas,  yaǵnıy 
anıqlawshı  –  anıqlanıwshı,  tolıqlawısh  –  tolıqlanıwshı  qatnas  áste-aqırın 
gúńgirtlesip,  sońında  bul  qatnas  biratola  jo
ǵalıp,  nátiyjede  bir  tutas  qospa  sóz 
jasaladı.  Sıńarlardıń  arasındaǵı  ishki  sintaksislik  qatnas  joǵalǵanı  menen,  qospa 
sózdiń  óziniń  shı
ǵısı – sóz dizbegi menen sırttan uqsaslıǵı saqlanadı. Mısalı,  boz 
tor
ǵay,  ash  ishek,  toq  ishek,  ǵarrı  jilik  degen  qospa  sózlerdiń  boz  ǵunan,  ǵarrı 
jılqı,  ashshı  góje  degen  sintaksislik  sóz  dizbeklerinen  sırtqı  jaǵınan  aytarlıqtay 
ayırmashılıǵı joq. Biraq olardıń arasında túbirlerinde parıq bar. 
Boz  tor
ǵay,  qara  torǵay,  ash  ishek,  toq  ishek,  ǵarrı  jilik  degen  sózlerdiń 
aldıńǵı  sıńarları  sońǵı  sıńarlardıń  anıqlawshısı  emes,  olardıń  sının  da,  sanın  da, 
sapasın da bildirmeydi. Bul aldıńǵı sózler keyingi sózler menen tirkelip kelip gápte 
bir  a
ǵza  boladı.  Gápte  bul  dizbeklerdiń  bólinbey  bir  aǵza  bolıwı  olardıń  sóz 
dizbeginiń qatarında emes, al qospa sózlerdiń katarına kiretu
ǵınlıǵın bildiredi. Bul 
keltirilgen  dizbeklerdiń  qospa  sózdiń  bir  túri  bol
ǵan  birikken  sózler  ekenligi 
tómendegi mısallardan anıq boladı. Eger boz, qara, suwıq, ash, toq sózlerin basqa 
sózler  menen,  mısalı,  boz 
ǵunan,  ashshı  góje,  toq  bala  dep  qollansaq,  onda  bul 
dizbeklerdi qospa sózlerdiń qatarında emes, anıqlawısh hám anıqlanıwshı a
ǵzadan 

---

 
53 
dúzilgen sóz dizbeginiń qatarına jatadı. Bul sóz dizbekleriniń hár qaysısı bir a
ǵza 
bolıp, dáslepki sózleri anıqlawısh boladı.  
Al qospa sózlerdiń sıńarlarınıń tábiyatı bunday emes. Boz tor
ǵay, qara torǵay, 
ash  ishek,  toq  ishek  degen  qospa  sózlerdiń  aldıń
ǵı  sıńarı  dáslebinde  bir  zattı 
ekinshi  zat  penen  ayırıw  (mısalı,  boz  torǵaydı  qara  torǵaydan,  ash  ishekti  toq 
ishekten)  xızmetinde  jumsal
ǵanı  menen,  házirgi  kúnde  ózinen  keyingi  sóz  benen 
tirkesip, bir tutas atama retinde túsiniledi.  
Bul  jerde  zattıń  dáslebinde  sóz  benen  sózlerdiń  dizbeklesiwi  menen  atalıwı 
ózgesheliklerine  názer  awdarıw  máseleni  tariyxıy  kóz-qarastan  durıs  túsiniwge 
járdem  etedi.  «Zat  yamasa  qubılıs  tilde  sóz  benen  atal
ǵanda,  ózinde  bar  yamasa 
ózine  qatnaslı  ayrıqsha  bir  belgisi  boyınsha  ataladı»
1
.  Zatlar  menen  qubılıslardıń 
«ózgeshe  belgi,  kózge  túsetuǵın  bir  belgi»  boyınsha  atalıwına  hár  túrli  tillerden 
mısallar keltiriwge boladı. Mısalı, tilimizdegi boz, qara sózleri torǵay sózi menen 
dizbeklesip,  dáslep  bul  sózler  tor
ǵaydıń  bir  túrin  basqa  túrlerinen,  mısalı,  boz 
tor
ǵaydı qara torǵaydan ajıratatuǵın belgi retinde xızmet atqarǵan. Biraq keyin ala 
bular  tor
ǵaydıń  túr-túsin,  belgisin  bildiriw  xızmetinen  biratola  ayrılıp,  ózinen 
keyingi  komponent  penen  dizbeklesip,  bir  tutas  qospa  sóz  retinde  qollanıl
ǵan. 
Sonday-aq, 
ǵarrı  jilik  penen  ǵarrı  jılqı  degen  sózlerdiń  salıstırıp  kóriwimizge  de 
boladı.  Ǵarrı  jılqı  degen  dizbektiń  quramındaǵı  ǵarrı  sózi  jılqı  sóziniń  sapasın, 
qásiyetin  bildirip,  anıqlawısh  xızmetin  atqarsa, 
ǵarrı  jilik  sózindegi  ǵarrı  sózi 
ózinen keyingi jilik sóziniń sapasın da, qásiyetin de  bildirmeydi, onıń anıqlawıshı 
bola  almaydı.  Ǵarrı  jılqı  anıqlawısh  –  anıqlanıwshı  sıńarlardan  quralǵan 
sintaksislik sóz dizbegi bolsa, 
ǵarrı jilik sóz dizbeginiń sıńarlarınıń anıqlawısh hám 
anıqlanıwshı qábiletinen ayrılıp, leksikalanıwınıń nátiyjesinde jasalǵan qospa sóz.  
Qospa  sóz,  joqarıda  atap  ótkenimizdey,  semantikalıq  belgisi  menen 
sıpatlanadı.  Mısalı,  ǵarrı  jilik  degen  qospa  sózdiń  quramındaǵı  sıńarlardıń  hár 
qaysısı  hár  túrli  mánini  emes,  eki  sıńarı  da  dizbeklesken  halda  bir  tutas  mánini 
(jiliktiń  bir  túrin)  bildiredi.  Bul  qospa  sózdiń 
ǵarrı  degen  sıńarı  óziniń  dáslepki 
nominativlik  mánisin,  jeke  mánisinen  ayrıl
ǵan.  Qospa  sózdiń  sıńarlarınıń  biriniń 
jeke  mánisinen  ayrılıwı  onıń  bir  tutas  mánige  (qospa  sózge)  iye  bolıwına  alıp 
keledi.           
Qospa  sózdiń  sintaksislik  tutaslılı
ǵı  onıń  semantikalıq  tutaslılıǵına 
tiykarlanadı.  Ya
ǵnıy,  qospa  sóz  sintaksislik  jaqtan  aǵzalarǵa  bólinbey,  gápte  bir 
ǵana  aǵza  xızmetin  atqarıwı,  onıń  semantikalıq  jaqtan  bólinbeytuǵın,  bir  tutas 
leksikalıq birlik bolıwı menen baylanıslı.  
Sintaksislik  sóz  dizbekleri  dizbeklestirilip  qoyıl
ǵan,  tayar  turǵan  dizbekler 
emes,  sóylew  procesinde  jasalatu
ǵın,  yaǵnıy  sıńarları  sóylew  waqtında  bir-biri 
menen  dizbeklesetu
ǵın  sóz  dizbekleri  bolıp  sanaladı.  Demek,  sintaksislik  sóz 
dizbekleriniń quramında
ǵı bir sózdiń ornına ıńǵayına qaray basqa bir sózdi qoyıp 
                                                 
1