Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

 
Qospa sózler menen frazeologiyalıq sóz dizbekleri hám olardıń  
bir-birinen parqın ajıratıw máseleleri 
 
Lingvistikalıq  izertlewler  menen  ádebiyatlarda,  oqıw  qurallarında  qospa 
sózler menen frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń parqı ele de anıq ajıratılmay kiyatır. 
Ádette, sózler dara hám qospa sóz bolıp eki toparǵa bólip úyreniledi. Dara sózlerge 
qanday  sózlerdiń  kiretu
ǵınlıǵı  tuwralı  másele  –  til  biliminde  ábden  úyrenilgen, 
pikir talasın tuwdırmaytuǵın másele. Al hár túrli tillerdegi qospa sózlerdiń shegin, 
olardıń  túrlerin  anıqlaw,  ásirese  qospa  sózlerdi  frazeologiyalıq  sóz  dizbeklerinen 
ajıratıw  máseleleri  tıyanaqlı  sheshimin  taba  almay  kiyatır.  Bul  máseleler 
tyurkologiyada 
ǵana  emes,  slavyan,  german  hám  roman  tillerinde  de  tolıq 
úyrenilmegen,  kuramalı  máselelerden  bolıp  esaplanadı.  Demek,  bul  mashqala  – 
jeke  tillerge 
ǵana  emes,  sonıń  menen  birge  kóplegen  tillerge  birdey  qatnası  bar, 
ulıwma lingvistikalıq mashqala.  
Til biliminde dizbeklesip kollanılatuǵın sózlerdiń ayırım toparın, mısalı, orıs 
tilindegi jeleznaya doroga degen sózdi L.V.Sherba qospa sózdiń qatarına jatqarsa, 
V.V.Vinogradov  alımlar turaqlı sóz dizbeginiń qatarına jatqaradı.
3
  
Ayırım tyurkologlar frazeologiyalıq sóz dizbeklerin qospa sózlerdiń qatarına 
jatqaradı. Mısalı, N.A.Kononov ózbek tilindegi quli keng, quli ochiq (qolı ashıq), 
manglayi  qora  (baxısız)  sıyaqlı  frazeologiyalıq  sóz  dizbeklerin  qospa  sóz  dep 
esaplaydı.
4
  E.V.Sevortyan  azerbayjan  tilindegi  a
ǵsaggal  (aqsaqal),  garangush 
                                                 
1
 Смирницкий А.И.. К вопросу о слове. Сб. «Вопросы теории и истории языка..», М., 1952, 
С.190. 
2
  Панфилов  В.З.  Об  определении  понятия  слова.  Сб.  «Морфологическая  структура  слова  в 
языках разлияных типов». М-Л., 1963, С.140-142.  
3
 Грамматика русского языка. Т,1, М., 1953, С.16. 
4
  Кононов  Н.А.  Грамматика  современного  узбекского  литературного  языка.  М-Л.,  1960, 
С.133.  

---

 
48 
(qarlıǵash),  ayaggabı  (ayaq  kiyim),  achıgkóz  (kózi  ashıq),  kúnebaxan 
(kúngeba
ǵar), bashkásen (bas keser) sıyaqlılardı qospa sóz dep esaplaydı
1
.  
Qazaq  tilin  izertlewshi  A.I.Isqaqov  qospa  sózlerdi  kóplegen  tillik  materiallar 
tiykarında  keń  kólemde  qarastırıp,  qospa  sózler  degen  uǵımnıń  ishinde 
frazeologiyalıq sóz dizbeklerinde kirgizedi. Ol bılay deydi: 
«Qospa sóz dep keminde eki yamasa onnan da kóp dara sózden quralıp, ritm, 
ırǵaq jaǵınan birdey, leksika-semantikalıq jaqtan bir tutas, leksika-grammatikalıq 
jaqtan bir pútin bolıp birlesip turaqlasqan qospa sózdi aytamız.  
Mısalı, búgin, bıyıl, aǵayin, qolqanat, búgin-erteń, erteli-kesh, keleǵoy, aytıp 
otır, otıra tur, miynet et, húrmet qıl, oǵırı kók, dım qızıl, sap-sarı, ala báhár, kúni 
keshe,  jalań  ayaq,  jalań  bas,  qurıalaqan,  temir  jol,  qoyan  júrek,  temir  qazıq,  jeti 
qaraqshı,  urda  tut,  arqa  súyew,  tayaq  jew,  sol  sebepli  sıyaqlı  sózlerdiń  bári  de 
qospa  sózlerge  jatadı».
2
  Bul  mısallardıń  ishinde  na
ǵız  qospa  sózler  menen  birge 
qoyan  júrek,  urda  tut  hám  hám  t.b.  frazeologiyalıq  sóz  dizbekleri  de  berilgen. 
Sonday-aq,  avtor  frazeologiyalıq  sóz  dizbeklerin  qospa  sózlerdiń  qatarına  qosıw 
haqqında bılay deydi: «Bir jaǵınan, júrek jutqan, júrek jalǵaw, janı ashıw, juldızı 
janbaw,  qas  penen  kózdiń  arasında  sıyaqlı  qospa  sózlerdi,  ekinshi  ja
ǵınan  asqar 
taw, temir jol, qıpsha bel, súmbil shash, deni saw, esi durıs, dińkesi qurıw, taban 
tirew  sıyaqlı  qospa  sózlerdi  alsaq,  bular  til  biliminde  turaqlı  sóz  dizbekleri  dep 
yamasa frazeologiyalıq birlikler dep atalatuǵın qospa sózlerdiń qatarına jatadı».
3
 
Hár 
túrli 
tillerdiń 
sıpatlama  grammatikaları  menen  akademiyalıq 
grammatikalarınıń  «Qospa  sózler»  yamasa  «Sóz  jasalıw»  dep  atalatuǵın 
tarawlarında  sintaksislik  usıl  arqalı  jasalǵan  qospa  sózlerdiń  qatarında  geyde 
frazeologiyalıq  sóz  dizbekleri  de  beriledi,  biraq  bul  grammatikalardıń  jeke  sóz 
shaqaplarına  arnalǵan  tarawlarında  hár  sóz  shaqabına  tán  qospa  sózlerdiń  barlıq 
túrleri úyrenilip, olardıń ishinde frazeologiyalık sóz dizbekleri aytılmaydı, mısallar 
da  keltirilmeydi.  Ayırım  grammatikalarda  frazeologiyalıq  sóz  dizbekleri  qospa 
sózlerdiń  katarına  ulıwma  kirgizilmeydi.  Olar  frazeologiyalıq  birlik  retinde  til 
biliminiń  frazeologiya  tarawında 
ǵana  qarastırıladı.  Demek,  bulardıń  bári 
frazeologiyalıq  sóz  dizbekleriniń  birese  qospa  sózlerdiń  katarında  qaralıp,  birese 
ulıwma basqa topar, basqa qubılıs retinde sanalıp, qospa sóz benen frazeologiyalıq 
sóz  dizbekleriniń  jigi  ajıratılmay  kiyatır
ǵanlıǵın  kórsetedi.  Ayırım  lingvistikalıq 
miynetlerde qospa sózler menen frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń jigi ajıratılmay, 
bir-biri  menen  aralasıp  ketiwi  olardıń  bir-birinen  ayırmashılı
ǵı  yamasa  aralıq 
jiginiń joqlı
ǵınan emes, al biziń ele de bolsa olardıń jigin ajıratatuǵınday belgiler 
menen ólshemlerdiń jeterli dárejede anıqlay almawımızda, sonday-aq qospa sózler 
menen  frazeologiyalıq  sóz  dizbekleriniń  bir-biri  menen  ushlasıp,  tıǵız  baylanıslı 
ekenliginde. 
                                                 
1