Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

Севортян Э.В.  К  соотношению  грамматики  и лексики  в  тюркских  языках.  Сб.  «Вопросы 
теории и истории языка», М., 1952, С. 316-317. 
2
 Ысқақов А. Қазирги қазақ тили (морфология), Алматы, 1964, 120-бет. 
3
 Сонда, 130-бет.  

---

 
49 
Qospa sózlerdi sintaksislik sóz dizbeklerinen ajıratıwdan góre frazeologiyalıq 
sóz  dizbeklerinen  ajıratıw  birqansha  qıyın.  Qospa  sóz  benen  frazeologiyalıq  sóz 
dizbekleriniń  jigin  ajıratıwdıń  qıyınlı
ǵı  frazeologiyalıq  sóz  dizbekleriniń  ulıwma 
sózler  menen,  sonıń  ishinde  ásirese  qospa  sózler  menen  ortaq,  uqsas  tárepleriniń 
bolıwında. Bul uqsas hám ortaq belgiler tómendegiler: 
1)  Leksikalıq  birlik  retindegi  sóz  de,  frazeologiyalıq  sóz  dizbegi  de  qarım-
qatnas  jasawda,  sóylew  procesinde  qurastırılmay,  tildiń  burınnan  jasalıp, 
qáliplesken  tayar  birlik  retinde  qollanıladı.  Mısalı,  hadallıq  degen  sóz  de, 
aqkókirek degen frazeologiyalıq sóz dizbekleri de sóylew waqtında jasalmay, tilde 
burınnan  jasalıp,  yadımızda  saqlanǵan,  kerek  waqtında  sol  tayar  halında 
sintaksislik sóz dizbeginiń yamasa gáptiń quramına kiretu
ǵın tillik birlik. Al erkin 
sóz dizbegi menen gáp frazeologiyalıq sóz dizbegi yamasa sóz sıyaqlı tayar tur
ǵan, 
ózliginen  jasalıp  turǵan  birlikler  emes,  olar  sóylewshiniń  oydı  aytıp  jetkiziw 
maqsetinde  jıynalıp,  qarım-qatnas  jasaw  procesinde,  sóylew  waqtında  tildiń 
grammatikalıq  nızamlılıqları  boyınsha  sózlerdiń  emin-erkin  dizbeklesiwi  arqalı 
jasaladı.  
2) Quramı menen dúzilisi jaǵınan sóz de, frazeologiyalıq dizbekler de turaqlı 
bolıp keledi. Frazeologiyalıq dizbekler pútinniń bólshekleri retinde tanılatuǵın, óz-
ara  bir-biri  menen  tı
ǵız  baylanıslı  belgili  bir  sózlerden  jasaladı,  onı  qurastırıwshı 
sózlerdiń  tiykarınan  ornı  da  ózgermeydi,  basqa  sózler  menen  almastırıw
ǵa  da 
bolmaydı.  Orıs  tilindegi  frazeologizmlerdi  izertlewshi  N.M.Shanskiy  sózdiń 
morfemalıq qurılısınıń turaqlılıq sıpatı kanday bolsa, frazeologizmlerdiń quramınıń 
hám komponentleriniń orın tártibiniń turaqlılıq sıpatı da sonday dep esaplaydı.
1
  
Sóz  quramında
ǵı  morfemalardıń  hár  qaysısınıń  óz  ornı  bar,  olar  belgili  bir 
tártip penen birinen soń biri ornalasıp, ornı ózgermey, hárdayım turaqlılıq qásiyetin 
saqlaydı.  Mısalı,  túrkiy  tillerinde  sóz  quramında  túbir  morfemalar  menen  affiks 
morfemalar  tómendegidey  tártipte  ornalasadı:  birinshi  orında
ǵı  túbir  morfemaǵa 
eń aldı menen sóz jasawshı affiksler, onnan keyin sóz túrlewshi affiksler jal
ǵanadı. 
Sózge  sóz  ózgertiwshi  affikslerdiń  birneshewi  jal
ǵanıwı  kerek  bolǵanda,  olardıń 
ishinen  eń  aldı  menen  kóplik  jal
ǵawı,  onnan  keyin  tartım  jalǵawı,  onnan  keyin 
seplik  jal
ǵawı  jalǵanadı  da,  qosımtalardıń  usılayınsha  jalǵanıw  tártibi,  sóz 
qurılısındaǵı morfemalardıń qáliplesiw ornı bekkem saqlanadı. Frazeologiyalıq sóz 
dizbekleriniń  qurılısı  menen  kuramında  da  usınday  turaqlılıq  bar.  Olardı 
qurastırıwshı  sózler  basqa  sózler  menen  almastırılmay,  sózlerdiń  burınnan 
qáliplesken orın tártibi ózgermey, tutasqan halında qollanıladı.   
Joqarıda  sózge  tán  belgilerdiń  biri  semantikalıq  baylanıslılıq  belgisi  dedik. 
Semantikalıq baylanıslılıq sózge ǵana emes, sonıń menen birge frazeologiyalıq sóz 
dizbeklerine de tán.  
Sóz  benen  frazeologiyalıq  sóz  dizbekleriniń  joqarıda  aytıl
ǵan uqsas tárepleri 
menen  ortaq  belgileri  sózdiń  bir  túri  –  qospa  sózlerge  de  tán.  Atap  aytqanda, 
aqquw, tasbaqa, qurbaqa, boz tor
ǵay, qara torǵay, ash ishek, toq ishek, soqır ishek  
                                                 
1