Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi
) Qospa sózdiń sintaksislik belgisi
Download 1.91 Mb. Pdf ko'rish
|
qaraqalpaq tilini teoriyalq grammatikas
|
3) Qospa sózdiń sintaksislik belgisi degennen, tiykarınan onıń sintaksislik
jaqtan bólsheklenbey, gápte bir ǵana aǵza bolıwı túsiniledi: mısalı, qolǵap, qaraqus degen sózlerdiń qol, qara degenleri óz aldına bólek-bólek a ǵza emes, gápte qol menen qaptıń ekewi qosılıp bir aǵza. Sebebi, bularda qol, kara degen sózler anıqlawısh emes, qanday qap – qol qap, qanday qus – qara qus dep ayıra almaymız. Al qara jılqı, ala qap degen sózlerde qanday jılqı? – qara jılqı, qanday qap? – ala qap dep ayıra alamız. Bularda qara, ala degen sózler anıqlawısh. Qara qus degen dizbektiń ózi de qustıń belgili bir túriniń atı bolmay, bir quslardıń reńkin 46 ashıw ushın aytılǵan bolsa, onda eki sóz bolıp, qara menen qustıń ekewi gápte eki a ǵza bola aladı. Pútin bir sóz, sonıń ishinde qospa sóz, tutas halında gáp ishinde basqa sózler menen sintaksislik baylanısqa túsedi. Qospa sózdiń birde-bir sıńarı dara halında ózliginen sintaksislik baylanısqa túspeydi, óz aldına gáp aǵzası bola almaydı. Bunday xızmetti qospa sóz bir pútin halında ǵana atqara aladı. Al erkin sóz dizbeginiń hár sıńarı gápte ózliginen sintaksislik baylanısqa da túse aladı, jeke a ǵza da bola aladı. Demek, grammatikalıq jaqtan qospa sóz – gáp aǵzalarına bólinbeytu ǵın, ajıralmaytuǵın leksika-grammatikalıq birlik, erkin sóz dizbegi gáp a ǵzalarına bólinetuǵın, ajıratılatuǵın sintaksislik birlik. Eger qurılısı jaǵınan bir- birine sáykes keletu ǵın sintaksislik sóz dizbegi menen qospa sózlerdi, mısalı, ǵarrı qoy, ashshı góje, toq bala, orın beriw, kúnge kúyiw, jigit aǵası sıyaqlı sóz dizbekleri menen ǵarrı jilik, ash ishek, toq ishek, orınbasar, kúngebaǵar, otaǵası sıyaqlı qospa sózlerdi bir-biri menen salıstırsaq bulardıń arasındaǵı mınaday ayırmashılıqlardı kóremiz: 1) sintaksislik sóz dizbeginiń quramındaǵı komponentleri arasında anıqlawısh-anıqlanıwshı, tolıqlawısh-tolıqlanıwshı, pısıqlawısh-pısıqlanıwshı sıyaqlı sintaksislik qatnaslar saqlanadı da, olardıń aralarınan jupkerlesiw, basqarıw, izafetlik sıyaqlı sintaksislik baylanısıw formaları arqalı jasalǵanlıǵı bilinip turadı; 2) sintaksislik sóz dizbeginiń quramındaǵı hár bir sıńar óz aldına bir a ǵza bolıw qábiletin saqlaydı; 3) sintaksislik sóz dizbeginiń quramındaǵı hár bir sıńar gáptegi basqa sózler menen sintaksislik qatnasqa túse aladı. Al qospa sóz bolsa: 1) onıń quramındaǵı sıńarlardıń arasında sintaksislik qatnas saqlanbaydı; 2) qospa sózdiń quramında ǵı hár bir sıńar gápte óz aldına jeke a ǵza bola almaydı, bunday xızmetti qospa sóz tutas halında atqaradı; 3) qospa sózdiń hár bir sıńarı gápte basqa sóz benen ózliginen qatnasqa túse almaydı, qospa sóz bunday baylanısqa tutasqan xalında ǵana túsedi. Bulardıń bári qospa sózdiń sintaksis penen baylanıslı táreplerin kórsetedi. Qospa sózdiń semantikalıq, morfologiyalıq hám sintaksislik belgileri onıń frazeologiyalıq sóz dizbekleri menen sintaksislik sóz dizbeklerinen ajıratıw ǵa járdemlesedi. Lingvistikalıq ayırım ádebiyatlarda sózge, sonıń ishinde qospa sózlerge tán hám onı sóz dizbeklerinen ajıratatu ǵın belgilerdiń biri retinde fonetikalıq belgi ataladı. Fonetikalıq belginiń quramına sózdiń aytılıwı jaǵınan ózgeriwi, singarmonizm nızamı boyınsha sóz quramında ǵı seslerdiń únlesip keliwi sıyaqlı qubılıslar kiredi. Biraq sózdiń fonetikalıq belgileri qospa sóz benen sóz dizbeginiń jigin ajıratıwda isenimli ólshem bola almaydı. Sebebi, birinshiden, qospa sózlerdiń barlıǵı birdey fonetikalıq ózgeriske ushıray bermeydi. Qospa sózlerdiń ishinde fonetikalıq ózgeriske ushıraytuǵını tiykarınan birikken sózler. Tilde ashutas, belbew, tasbaqa, a ǵayin, seksen, toqsan, bilezik sıyaqlı birikken sózlerdiń aralıq jigi de ańsat ajıratıladı. Onıń ústine qospa sózlerdiń barlı ǵı da birdey singarmonizm nızamına baǵına bermeydi. Qospa sózlerdiń ishinde górtıshqan, shegara, kúngeba ǵar, kúnbatıs, kúnshıǵıs sıyaqlı birikken sózler singarmonizm 47 nızamına baǵınbay tur. Ekinshiden, pát hám intonaciya qospa sóz benen sóz dizbeginiń aralıq jigin barlıq waqıtta birdey ajırata bermeydi. Bul aytılǵanlar qospa sóz benen sóz dizbeginiń jigin ajıratıwda fonetikalıq belgilerdiń negizgi ólshem bola almaytu ǵınlıǵın kórsetedi. Prof. A.I.Smirnickiy fonetikalıq belgilerdi sózdi ajıratıp kórsetetuǵınday negizgi belgi retinde qarawǵa bolmaytu ǵınlıǵın aytadı. 1 V.Z.Panfilov fonetikalıq belgilerdi ulıwma belgilerdiń katarında emes, qospa sózlerdiń ayırım toparın ǵana sóz dizbeklerinen ajıratatuǵın jeke belgi retinde ǵana bolatuǵınlıǵın ayta kelip, sóz tildiń qaysı tarawına tán birlik bolsa, sol taraw ǵa tán belgiler boyınsha ajıratılıwı tiyis deydi. Onıń pikirinshe, sóz fonetikalıq tarawdıń birligi emes, leksika-grammatikalıq birlik. Usıǵan qaray, sóz leksikalıq hám grammatikalıq belgilerine, atap aytkanda, semantikalıq, morfologiyalıq hám sintaksislik belgilerine qaray anıqlanıp ajıratılıwı kerek. 2 Download 1.91 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|