Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

Qospa sóz benen sóz dizbeginiń bir-birinen ózgesheligin anıqlaw máselesi.  
Qospa  sóz  benen  sóz  dizbeginiń  bir-birinen  parqın  ajıratıw,  olardıń  hár 
qaysısınıń shegin anıqlaw til biliminiń áhmiyetli máseleleriniń bir bolıp sanaladı.  
Bul  máselelerdiń  biri  qospa  sóz  benen  sintaksislik  sóz  dizbeginiń,  ekinshisi 
frazeologiyalıq sóz dizbegi menen qospa sózdiń bir-birinen parqın ajıratıp, anıqlaw 
máseleleri bolıp esaplanadı.  
Qospa  sóz  benen  erkin  sóz  dizbeginiń  hám  qospa  sóz  benen  frazeologiyalıq 
sóz  dizbeginiń  bir-birinen  parqın  ajıratıw  máseleleri,  óz  gezeginde,  leksikologiya 
menen  grammatikanıń  qarastıratuǵın  máseleleriniń  shegin  anıqlaw  máselelerine 

---

 
44 
kelip  tireledi.  Sonday-aq,  qospa  sóz  benen  sóz  dizbeginiń  bir-birinen  parqın 
ajıratıw  máselesi  morfologiya  menen  sintaksistiń  qarastıratuǵın  qubılıslarınıń 
shegin  anıqlaw  máselesine  barıp  tireledi.  Bul  til  birlikleriniń  bir-birinen  parqın 
ajıratıwdıń ilimiy principleri belgilenbese, til biliminiń leksikologiya, morfologiya 
hám  sintaksis  dep  atalatu
ǵın  tarawlarınıń  hár  qaysısınıń  qarastıratuǵın 
máselelerinde  anıqlılıq  bolmay,  bir-birine  aralasıp,  hár  túrli  qáteliklerge  jol 
qoyılıwı múmkin.  
Qospa  sóz  benen  sóz  dizbeginiń  parqın  ajıratıw  máselesiniń  qospalılı
ǵı  hám 
qıyınlılıǵı tek túrkiy tillerinde ǵana emes, basqa da kóplegen tillerge qatnaslı.  
Qaraqalpaq  tilinde  de  qospa  sóz  benen  sóz  dizbeginiń  shegarasın  anıqlaw 
máselesi ele de óz sheshimin tappay kiyatır
ǵan máselelerdiń biri. Sonıń sebebinen 
sózlikler menen grammatikalıq izertlewlerde, sabaqlıq penen oqıw qurallarında hár 
túrli  tillik  qubılıslardıń  birdey  dep,  kerisinshe,  birdey  tillik  qubılıslardıń  hár  túrli 
dep  qaralıwı  ushırasadı.  Bunıń  ózi  tildegi  qubılıslardıń  bir-biri  menen  shegin 
ajıratıwdıń  ilimiy  principleri  menen  ólshemleriniń  anıqlanbawınan  bolıp  otır. 
Mısalı, qaraqalpaq tilindegi tasbaqa, besatar sózleri birikken sózler dep esaplanıp, 
bular  óz  aldına  tutas  jeke  sózler  retinde  qollanılsa,  bulardan  mánisi  hám  qurılısı 
ja
ǵınan da, sintaksislik birligi jaǵınan da heshbir ayırmashılıǵı joq altı atar degen 
sózleri sóz dizbegi retinde qollanıladı. Sonday-aq, alası
ǵa altaw az, beresige besew 
kóp,  tas  bawır,  tas  júrek,  tas  qarań
ǵı  sózleri  frazeologiyalıq  sózler  sıpatında 
qollanılıp júr. Sonday-aq, atqaminer, atqosshı degen sózler birge jazılıp, birikken 
sóz retinde berilse, usı sózlerden heshbir ayırmashılı
ǵı joq achabar sózi sózliklerde 
at  shabar  túrinde  jazılıp, bir  tutas sóz  emes, sóz  dizbegi  retinde  berilgen. Demek, 
kórip  tur
ǵanımızday,  birdey  qubılısqa  jatatuǵın  sózler  hár  túrli  qubılıslar  retinde 
qaralıp  kiyatır.  Usı  sıyaqlı  qaraqalpaq  tilindegi  ayırım  aqsúyek,  alakóleńke, 
alıpsatar, boztorǵay, jelókpe, jeroshaq degen sózler ayırım orınlarda usılay birigip 
qospa sóz retinde úyrenilse, ayırım orınlarda olar aq súyek, ala kóleńke, alıp satar, 
boz tor
ǵay, jel ókpe, jer oshaq túrinde bólek jazılıp, sóz dizbegi retinde úyrenilip 
júr.  Bunday  anıqsızlıqlar  qaraqalpaq  tiliniń  orfografiyalıq  hám  túsindirme 
sózliklerinde kóplep ushırasadı.  
Bizińshe,  qospa  sózdi  sintaksislik  sóz  dizbeginen  hám  frazeologiyalıq  sóz 
dizbeklerinen ajıratıp alıw ushın olar
ǵa tán baslı belgilerdi anıqlap alıw kerek dep 
oylaymız.