Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

 
 
Kóp mánili affiks morfemalar 
 
Til  biliminde  túrkiy  tillerdegi  affiks  morfemalar  bir  mánili, bul  olardıń  baslı 
ózgesheligi  degen  pikir  keń  en  jayǵan.  Degen  menen  túrkiy  tillerdegi  kómekshi 
morfemalardıń  da  kópshiligi  birden  zıyat  máni  aqlatatuǵınlıǵın  kóriwge  boladı. 
Máselen,  kelbetlik  jasawshı  -lı//-li  affiksiniń  tiykar
ǵı  sóz  jasaw  semantikası 
belgige  iye  bolıw,  belginiń  bar  ekenini  bildiriwi  bolıp  tabıladı.  Saqallı,  pal`tonlı, 
ochkili  sózlerde -lı//-li affiksi belgige iye bolıw mánisin jasap tur. Al suwsa, dánli, 
miyweli    sózlerde  bolsa,  belginiń  kópshiligi,  artıqlı
ǵın  bildiriwshi  kelbetliklerdi 

---

 
37 
jasap  tur.  Demek,  sózlerdegi  sıyaqlı  kómekshi  morfemalar
ǵa  da  kóp  mánilik 
qubılısı tán. 
Qaraqalpaq  tilindegi  affiks  morfemalardıń  ishinde  kóbinese  sóz  jasawshı 
affiksler kóp mánilik sıpatqa iye. Atlıq jasawshı -shı//-shi affiksi adam mánisindegi 
atlıqlardı  jasaydı.  Máselen,  balıqshı,  padashı,  etikshi,  tariyxshı    Biraq  hár  bir 
konkret  ja
ǵdayda  ol  túrli-túrli  adam  mánisindegi  atlıqlarda  jasaydı.  Máselen, 
balıqshı hám padashı sózlerinde kásip penen shuǵıllanıwshı adam mánisin jasasa, 
másláháchi sózinde basqa birewlerge keńes beriwshi adam mánisin bildirip tur. 
Feyil jasawshı eń ónimli affiksi -la//-le bolıp esaplanadı. Bul affiks ushın  tán 
bol
ǵan tiykarǵı sóz jasaw mánisi is háreket. Biraq onıń jasaytuǵın háreket mánisi 
bir-birinen ózgeshelikke iye boladı. Máselen, vintle, gipsle degende túbir morfema 
bildirip  predmetti  iske  asırıwdı  bildirse,  qıytaqla,  háremle  sózlerinde  túbir 
morfemalardan ańlatıl
ǵan predmetlerdi islewdi bildirip tur. 
Qaraqalpaq  tilindegi  forma  jasawshı  affikslerge  de  kóp  mánilik  qubılısı  tán. 
Atlıqtıń  forma  jasawshı  affiksi  bolǵan  -sha//-she  affiksi  kishireytiw,  erkeletiw 
sıyaqlı  mánilerdi  bildiredi.  Máselen,  qızsha,  kitapsha,  belshe    Feyildiń  meyil, 
dáreje, máhál formaları da kóp mánili forma jasawshı affiksler qatarına kiredi. 
Sóz ózgertiwshi affikslerge kiretu
ǵın kóplik, seplik, tartım, betlik formaları da 
birden zıyat máni ańlatıp, kóp mánili kómekshi morfemalar sıpatında xızmet etedi. 
Máselen,  -lar//-ler  affiksi  predmetlerdiń  kópligin  bildiredi.  Kitaplar,  qálemler, 
dápterler. Al xalıqlar, millletler degende de olardıń túrleriniń kópligin bildirip tur. 
Barıs  sepliginiń  -ǵa//-ge,  -qa//-ke  affiksleri  tiykarınan  hárekettiń  bir  obektke 
ba
ǵdarın  bildiredi.  Máselen,  úyge  kiriw,  oqıwǵa  barıw.    Al  jámiyetke  payda, 
tumaw
ǵa em degende predmettiń nege arnalǵanın bildirip tur.  
Ulıwma  aytqanda,  qaraqalpaq  tilindegi  affiks  morfemalarda  kóp  mánili 
qásiyetke  iye.  Biraq  affiks  morfemalardıń  kóp  mániligi  menen  olar  arasında
ǵı 
omonimiya  qubılısın  durıs  ajıratıp  alıwı  kerek.  Sózlerdegi  sıyaqlı  affikske 
morfemalarda
ǵı  kóp  mánilik  qubılısı  da  bir  affikstiń  tiykarǵı  mánisi  menen 
baylanıslı boladı. Al omonimiyada bir affiks basqa-basqa mánilerdi bildiredi.