Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

Omonim affiks morfemalar 
 
Seslik  dúzilisi  birdey,  al  mánileri  basqa-basqa  morfemalar  omonim 
morfemalar  dep  ataladı.  Qaraqalpaq  tilindegi  túbir  morfemalardan  omonimiya 
qubılısı  leksikologiya  tarawında  omonim  sózler  sıpatında  úyrenildi.  Túbir 
morfemalar  sıyaqlı  affiks  morfemalarda  tosattan  bir  formada  sáykes  kelip 
qalıwınan  hám  afikslerdiń  semantikalıq  rawajlanıwı  nátiyjesinde  omonimiya 
qubılısı  kelip  shıǵadı.  Máselen,  -ma//-me  (-ba//-be,  -pa//-pe)  affiks  morfemasın 
alıp  qarayıq.  Ol  házirgi  qaraqalpaq  tilinde  feyilden  atlıq  jasawshı  affiks 
xızmetinde:  alma,  tartpa,  qarma    feyilden  kelbetlik  jasawshı  affiks  xızmetinde: 
oyma  (ja
ǵa),  qurama(el),  ezbe(adam)    feyildiń  bolımsız  túrin  jasawshı  afiks 
xızmetinde:  ayt+pa,  kel+me,  bar+ma    xızmetlerde  jumsalıp,  omonim  affiks 
morfema boladı. 
Qaraqalpaq tilindegi omonimiya qubılısı kópshilik affiks morfemaǵa tán. Bir 
affikstiń  ózi  5-6  omonimlik  máni  ańlatadı.  Máselen,  -sha//-she  affiksi 
tómendegidey omonimlik mánilerde jumsaladı. 
1. Atlıqlardan ráwish jasawshı affiks: qaraqalpaqsha, russha, francuzsha. 
2. Kishireytiw mánili atlıq jasawshı affiks: kitapsha, belshe, kórpeshe  
3. Kelbetlikten atlıq jasawshı affiks: qızılsha. 
4. Ráwishten ráwish jasawshı affiks: búginshe, házirshe  
5. Jınıs mánilik bildiriwshi affiks: qudasha  
Qaraqalpaq  tilindegi  omonim  affiks  morfemlardı  tómendegishe  úyreniwge 
boladı: 
I. Sóz jasawshı hám sóz jasawshı affiks morfemalar. Mısalı: 1. Qara qumandı 
tutqısh  penen  usladı  (feyilden  atlıq  jasawshı  affiks  morfema).  2.  Jolbarıs  jırtqısh 
haywan  (feyilden  kelbetlik  jasawshı  affiks).  3.  Ol  barıp  turǵan  hiyleker  adam 

---

 
36 
(atlıqtan  kelbetlik  jasawshı  affiks).  4.  Zer  qádirin  zergen  biler  (atlıqtan  atlıq 
jasawshı affiks). 
Qaraqalpaq  tilindegi  ayırım  affiks  morfemalar  bir  sóz  shaqabına  tán,  bir  aq 
túrli  sóz  jasaw  mánilerine  iye  sózlerdi  de  jasaydı.  Máselen,  atlıqtıń  sóz  jasawshı 
=shı//=shi  affiksi  balıqshı,  padashı,  súwrechi    sózlerde  belgili  bir  kásip  penen 
shu
ǵıllanıwshı  adam  mánisindegi  atlıqtı,  al  xalqabadshı,  moynaqshı  sózlerde 
belgili bir orında jasawshı adam mánisindegi atlıq sózlerdi jasap tur. Bular da sóz 
jasawshı affikstiń omonimlik sıpatın kórsetedi. 
II. Sóz jasawshı hám forma jasawshı omonim akrefiks morfemalar. Bunda bir 
affiks  birde  sóz  jasaw,  birde  forma  jasaw  xızmetin  atqaradı.  Máselen,  -sha//-she 
affiksinen:  
1)  Ol  kitapsha  satıp  aldı  (kishireytiw  mánili  atlıq  jasawshı  affiks).  2.  Ol 
inglisshe  sóyley  aladı  (atlıqtan  ráwish  jasawshı  affiks). 3. Ol  jazda  jayın  shifrledi 
(atlıqtan  feyil  jasawshı  affiks).  4.  Azat  qa
ǵazdı  búkledi  (feyilden  feyil  formasın 
jasawshı affiks)  
III.  Sóz  jasawshı  hám  sóz  ózgertiwshi  omonim  affiks  morfemalar.  Bunda 
seslik  dúzilisi  birdey  affiks  morfema  birde  sóz  jasawshı,  birde  sóz  ózgertiwshi 
affiks  morfema  xızmetin  atqaradı:  1.Baǵman  gúllerge  suw  quydı  (atlıqtan  atlıq 
jasawshı  affiks).  2.  Men  oqıwǵa  baraman  (feyildiń  bet-san  mánisin  bildiriwshi 
affiksi).  3.  Sonnan  salpıldaq  kúshik  boldı  (feyilden  kelbetlik  jasawshı  affiks).  4. 
Tashkentke bardıq (feyildiń bet-san mánisin jasawshı affiks). 
IV.  Forma  jasawshı  hám  sóz  ózgertiwshi  affiks  morfemalar.  Máselen:  1) 
shıraǵım,  elge  alıp  qaytarsań  (forma  jasawshı  affiks).  2)  Kitabım  úyde  qalıp 
qoyıptı (sóz ózgertiwshi affiks). 
V.  Forma  jasawshı  hám  forma  jasawshı  affiks  morfemalar:  Máselen,  1. 
Inishek,  atıńız  kim  (kishireytiw  mánisin  jasawshı  affiks).  2.  Qulınsha
ǵım,  -dedi 
apası (erkeletiw mánisin jasawshı affiks). 
VI.  Sóz  ózgertiwshi  hám  sóz  ózgertiwshi  affiks  morfemalar.  Mısalı:  Onıń 
mashinası  bar.  Bunda  sóz  affiksi  san  mánisinde,  tartım  mánisin  de  bildirip  tur. 
Demek, bir affiks eki túrli máni ańlatadı. 
Ulıwma  aytqanda,  qaraqalpaq  tilindegi  affiks  morfemalarda  omonimiya 
qubılısı  ónimli  ushırasadı.  Ásirese,  sóz  jasawshı  morfemalarda  bul  qubılıs 
kómekshi morfemalardıń basqa túrlerine qara
ǵanda ónimlirek ushırasadı.