Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi
Download 1.91 Mb. Pdf ko'rish
|
qaraqalpaq tilini teoriyalq grammatikas
|
40 Morfonologiya Adamlar arasındaǵı eń áhmiyetli qarım-qatnas quralı bolıp til uzaq dáwirlerdiń jemisi. Ol adamlar jámáát bolıp jasa ǵannan baslap zárúrlikten kelip shıqqan jámiyetlik dóretpe. Onıń jámiyetlik turmıstaǵı xızmeti oǵada áhmiyetli hám sheksiz. Jámiyetlik turmısta ǵı toplanǵan barlıq materiallıq hám ruwxıy baylıqlardıń tiykarında tildiń xızmeti jatır. Til tábiyatı, mazmunı boyınsha oǵada quramalı, qospalı. Ol-tilsimli dúńya. Adamlar erte zamanlardan baslap til degen ne. Ol qalay payda boladı. Qanday qubılıs? - degen sorawlarǵa juwap izlegen. Bul bizge áyyemgi Qıtay, áyyemgi Hindistan, áyyemgi Greciya, áyyemgi Rim ligvistikalarınıń tariyxınan málim. Biraq soǵan qaramastan til haqqında mashqalalar búgingi kúndegi til biliminde o ǵada kóp. Bul, álbette, birinshi gezekte tábiyiy ja ǵday. Hesh bir ilimdi tolıq izertlep bolıw múmkin emes. Ekinshiden, til qatıp qalǵan qubılıs emes. Sózlik quramdaǵı ayırım sózlerdiń, qosımtalardıń mánileri keńeyedi yamasa tarayadı, sózlik quramǵa jańadan sózler, ózlestiriledi yamasa sózlik quramda ǵı ayırım sózler góneredi. Tildiń seslik sistemasında, onda ǵı fonemalar quramı az da bolsa ózgerislerge ushıraydı. Bizdegi bunday ózgerisler jańa izertlewlerdi talap etedi. Úshinshiden, tildi úyreniw metodikaları rawajlanadı. Bular da jańa izertlewlerdi payda etedi. Jámiyetimizde bolıp atır ǵan qayta qurıw processi barlıq pánler arqalı til haqqındaǵı ilimniń rawajlanıwına da tásir tiygizbekte. Eger 70-80 jıllardǵa shekem tildi kóbirek formalıq jaqtan izertlew, formal-strukturalistlik ba ǵdarda izertlew kúshli bol ǵan bolsa, búgingi kúni tildi mazmunlıq tárepten, yaǵnıy semantikalıqstrukturalistlik baǵdarda izertlew keń en jayıp atır. Ásirese, bul ba ǵdarda ózbek tiliniń leksikologiya tarawın izertlewde úlken jumıslar islenedi. Búgingi kúni tildi adamlardıń ruwxıy dúńyasın bayıtıwshı qural sıpatında úyretiw tiykar ǵı máselelerdiń biri. Tildi tek úyrenip qoymay, al onı ámeliy is júzinde qollanıw wazıypası tur. Til quramalı qubılıs bolǵanlıqtan onı izertleytuǵın til bilimin tarawlarǵa bólip úyreniw tájiriybesi kelip shıqqan. Sonda ǵana biz til haqqında bir tutas bilim alıwǵa erisemiz. Bul tájiriybe Arab lingvistikası baslandı. Búgingi zamanda qaysı tildiń bolmasın fonetika, leksikologiya, morfologiya, sóz jasalıw, sintaksis, semantika, stilistika, dialektologiya, terminologiya tarawları belgili bir sistema ǵa túsip, olardıń izertlew obektleri anıqlandı. Tildi úyreniw metodikalarınıń, til biliminiń rawajlanıwı soń ǵı dáwirlerde atal ǵan tarawlardıń aralıq máselelerin izertleytuǵın yamasa eki tarawǵa teńdey qatnaslı bolǵan jańa tarawlardıń payda bolıwın talap etti. Máselen, paralingvistika, etnolingvistika, morfosintaksis, morfologiya Morfologiya gaplologiya qubılısı nátiyjesinde morfologiya termininen kelip shıqqan til biliminiń eń pás tarawlarınıń biri. Ol XX ásirdiń 30-jıllarında payda boldı. Biraq ta morfologiyalıq izertlew obekti bolǵan ayırım máseleler ertedegi 41 ilimiy miynetlerde-aq kórine basla ǵan. XIX ásirdiń 70-jıllarında-aq B. de Kurtene búgingi kúnde morfonologiyanıń tiykar ǵı máseleleriniń biri bolǵan seslerdiń almasıwına ayırıqsha toqtap, olardı ekige bólgen. 1) Basqa seslerdiń tásirine baylanıssız seslerdiń almasıw ǵa. 2) Basqa seslerdiń tásirine baylanıslı seslerdiń almasıwı dep ekige bóledi. 1895-jılı jaz ǵan «Opıt teorii foneticheskiy alternatsi» degen miynetinde bolsa, seslerdiń almasıwın 1) fonetikalıq 2) fonetikalıq emes seslik almasıwlar dep eki toparǵa bóledi. Bunnan soń ǵı dáwirlerde morfologiya tarawı N.Trubeckoy, Yakovsonlar (Praga lingivistkalıq mektebi) tárepinen rawajlandırıldı. Házirgi waqıtta morfologiya tarawınıń tiykarın salıwshı N.Trubeckoy dep sanaladı. Óytkeni ol morfologiyanıń teorimin islep shıqtı. Házirgi kúnde til biliminde bul taraw fonomorfologiya, morfonologiya, morfofonemika, fonomorfemika terminler menen atalıp kiyatır. Ayırım izertlewlerde, fonomorfologiya menen morfologiyanıń bir-birinen ol ayırmashılıqlardı kórsetilgen. Máselen, N.A.Baskakov óziniń «Estoriko-tipologiyacheskaya morfologiya tyurkskix yazıkov» (M, 1988) degen miynetinde fonemalardıń birigiwi hám olarǵa sáykes keletu ǵın seslerdiń payda bolıw nızamlıqları menen belgilenetuǵın morfemadaǵı fonemalar sanı hám olardıń baylanısıp úyreniwdi morfologiya deydi, ol morfemalardıń hám bir morfema quramındaǵı morfemalardıń dúzilisindegi fonologiyalıq ayırmashılıqlardı fonomorfonologiyalıq dep esaplaydı. Olardı sinonim sıpatında qaradıq hám morfologiya terminin qollanıwdı maqul kórdik. Morfologiya degen ne? -degen soraw ǵa juwap beriw ushın dáslep onıń izertlew obekti haqqında qısqasha túsinikke iye bolıw maqul. Házirgi qaraqalpaq tilindegi murın-murnı degende ı sesisniń túsip qalıwı, dırıldaq-dırıldawıq degende w sesiniń payda bolıwı, jıyın sóziniń tiyin variantınıń bolıwı, sonday-aq s-sh, ǵ-q sáykeslikleri tek fonetikalıq nızamlar yamasa tek morfologiyalıq nızamlar menen túsindiriw múmkin emes. Sonlıqtan házirgi qaraqalpaq tiliniń fonetika tarawında bunday ózgerisler spontanlıq ózgerisler dep qaraladı. Al morfologiya tarawında bul máseleler úytirtin ǵana túsindirilgen. Sonday-aq, morfemalar quramıda usınday ózgerisler sózler sepliginde tartımlanǵanda islep shıǵadı. Máselen, dos sezip tartımlanǵanda t sesi payda boladı, tartım jalǵanǵandaǵı atlıqlar orın sepliginde turǵanda morfema quramında n sesi payda boladı. Bunday máseleler házirgi qaraqalpaq tiliniń fonetika tarawında da, morfologiya tarawında da teńdey qaralǵan. Biraq olardıń sebepleri onıń kórsetilip berilmegen. Prof.V.N.Yarcevanıń durıs kórsetkenindey, morfologiyanı úyreniwdi fonetistler grammatistlerge, al grammatistler fonetistlerge qaldırıp keldi. Qaraqalpaq tilinde dál usı sıyaqlı. Morfologiya bul fonetika menen morfologiya tarawları arasındaǵı, eki taraw ǵa teńdey qatnaslı bolǵan til biliminiń tarawı. Ol morfemalar quramındaǵı seslerdiń almasıwın, orın almasıwın, jańadan seslerdiń payda bolıwın, túsip qalıwın máselelerdi izertleydi. Ulıwma aytqanda, morfologiya morfemalardıń fonologiyalıq ózgeshelikleri haqqındaǵı, bunday ózgesheliklerdi tek fonetikalıq 42 yamasa tek morfologiyalıq nızamlar menen túsindiriwge kelmeytuǵın al olardıń qosındısı arqalı túsindiriwge bolatuǵın morfologiyalıq qubılıslar haqqındaǵı ilim. Qaraqalpaq tiliniń morfologiyası ele arnawlı izertlenbedi. Onı izertlew úlken teoriyalıq hám ámeliy áhmiyetke iye. Birinshi gezekte, morfologiyalıq qubılıslardı bólip alıp izertlew til tariyxı ushın úlken áhmiyetke iye. Óytkeni, kóplegen morfologiyalıq qubılıslar tildiń tariyxıy rawajlanıwı dawamında payda bolǵan. Ekinshiden, olardı bólip alǵanımızda, fonetika hám morfoologiya tarawlarınıń izertlew ob`ektleri anıqlanadı. Úshinshiden, orfografiya ushın úlken áhmiyetke iye. Ayırım sózlerdegi seslik ózgerislerdi izertlew arqalı orfografiyalıq qaǵıydalarda tolıqtırıwǵa, olardı jetilistiriwge boladı. Biz joqarıda aytıp ótkenimizdey, búgingi kóz-qarastan morfologiya tarawınıń izertlew obektine kiretu ǵın ayırım máseleler fonetika hám morfologiya tarawlarında úyrenilip keldi. Bul jaǵday basqa túrkiy tillerde de sonday. Tek 90- jıllardan baslap morfologiya arnawlı izertlep basladı. Buǵan mısal retinde, ózbek tili morfologiyası boyınsha A.Abdullaevtıń «O’zbek tili fonologiyasi va morfonologiyasi» (Tashkent, 1992), qazaq tili boyınsha A.Ayǵabılovtıń «Qazaq tiliniń morfologiyası» (Almatı, 1995) miynetin kórsetiwge boladı. A.Abdullaev ózbek tiliniń morfologiyasın tómendegishe qarastır ǵan: dáslep túbir morfemalardıń fonologiyalıq strukturasına toqtap, onda ǵı ózgerislerdi etimologiya menen baylanıstırǵan. Bunnan soń kómekshi morfemalar strukturasın úyrenip, ondaǵı allomorflardı morfonologiyalıq qubılıs sıpatında qarastıradı. Soń seslik almasıwlarǵa toqtap, olardı morfonologiyalıq al`ternaciyalar sıpatında bahalaydı hám sóz shaqaplarında seslerdiń almasıwına toqtaydı. A.Ay ǵabılov óz miynetinde qazaq tilinde morfonologiyalıq qubılıslardıń fonetikalıq hám morfologiyalıq qubılıslardan ózgesheligin anıqlawǵa háreket etken. Onıń pikirinshe, morfonologiyalıq qubılıslar sóylewshi xalıqtıń artikulcyaiyalıq múmkinshiligine tiykarlanba ǵan al fonetikalıq qubılıslar sóylewshi xalıqtıń artikulyaciyalıq múmkinshiligine baylanıslı qáliplesken deydi. Haqıyqatında da, birinshi gezekte fonetikalıq qubılıslar menen morfologiyalıq qubılıslarda bir-birinen ajıratıp alıw zárúr. Mısalı, basshı, sanlıq kitap-kitabı degen sózlerdegi fonetikalıq seberlerge baylanıslı kelip shı ǵıp otır Olar fonetikalıq qubılıslar A.Ayǵabılovtıń joqarıdaǵı pikiri bir topar morfonologiyalıq qubılıslar ushın sáykes keledi. Biraq barlıq qubılıslardı qamtıy almaydı. Orıs til biliminde morfonologiyaǵa baylanıslı oǵada kóplegen miynetler bar. Mısalı, V.Kaseviyatiń «Morfonologiya», (Leningrad, 1986), V.Churganovtıń «Ocherk russkoy morfonologii» (M,1973), Zoloxoevtıń «Fonologiya i morfonologiya agglyutinativnıx yazıkov» (Novosibirsk, 1980), E.Kubryakova hám Yu.Pankractıń «Morfonologiya v opisanii yazıkov» (M, 1983), N.Ilinanıń «Morfonologiya glagola v sovremennom russkom yazıke» (M,1980) miynetleri bar. Bunnan basqa da A.Reformackiy, A.Desnickie, T.Bulagina morfonologiya ǵa baylanıslı maqalaları bar. Flektiv tillerde morfonologiyalıq qubılıslar agglyutinativ tillerge salıstırǵanda 43 bir qansha kúshli rawajlan ǵan. Sonlıqtan joqarıda atları keltirilgen miynetlerde morfonologiya hár tárepleme úyrenilgen. Biraq solay da búgingi kúnde morfonologiyanıń ele arnawlı izertlewdi kútip turǵan máseleleri oǵada kóp. Til biliminiń hár bir tarawınıń óz izertleytu ǵın til birligi bar. Sol sıyaqlı morfonologiyanıń izertleytu ǵın birligi-morfonema bolıp esaplanadı. Morfonema túsinigine anıqlama bergen Trubecskoy bolıp esaplanadı. Onıń pikirinshe, sózlerdiń morfologiyalıq qurılısında birin-biri almastıra alatu ǵın eki yamasa bir neshe fonemalardıń kompleksli obrazı A.Reformackiy bul pikirge pútkilley qarama-qarsı shı ǵadı. Onıń pikirinshe, morfonema túsinigi til qurılısı ushın kerek emes túsinik. Onı N.Trubecskoy oylap tapqan deydi. Biraq soń ǵı dáwirde morfonologiya boyınsha izertlew jumısların júrgizip atırǵan ilimpazlardıń kópshiligi morfonema túsinigine qosıladı hám óz miynetlerinde keńnen qollanadı. Búgingi kúni qaraqalpaq til biliminde morfonologiya tarawın óz aldına bólip izertlew wazıypası tur. Biz joqarıda aytqanımızday onıń úlken teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti bar. Birinshi gezekte morfonologiyalıq qubılıslardı fonetikalıq qubılıslardan ayırıp tanıwımız ushın anıq shegaralar isleniwi zárúr. Ekinshiden, morfonologiyalıq qubılıslardı hám morfonemalardı belgili bir sistemaǵa salıw zárúr orta ǵa qoyılıp otır. Download 1.91 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|