Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

 
 
Nol forma - grammatikalıq máni bildiriwdiń bir usılı 
 
Sóz  leksikalıq  hám  grammatikalıq  mánilerdiń  birliginen  turadı.  Sózdiń 
leksikalıq  mánisi  onıń  tiykarı,  sózdi  basqa  sózlerden  ayırıp  turatuǵın  reestrlik 
sózlik mánisi bolıp tabıladı. Al grammatikalıq mánisi – sózdiń basqa sózler menen 
grammatikalıq  baylanısqa  túsiwi  nátiyjesinde  payda  bolatuǵın  ulıwmalasqan, 
abstrakt  máni.  Sóz  gápte  basqa  sózler  menen  qarım-qatnasqa  túsiwi  ushın  belgili 
bir formada turıwı kerek. Sózdiń grammatikalıq forması – bul onıń grammatikalıq 
mánisi.  
Qaraqalpaq  tilinde  ayırım  sózler  gáp  ishinde  basqa  sózler  menen 
grammatikalıq  baylanısqa  túskende  hesh  qanday  qosımtalardı  yamasa  kómekshi 
sózlerdi qabıl etpeydi. Sırtlay qara
ǵanda ol túbir formadaǵı sózge usaydı. Házirgi 

---

 
38 
til  iliminde  hesh  qanday  qosımtalarsız  yamasa  kómekshi  sózlerdiń  járdemisiz 
sózlerdiń  grammatikalıq  máni  bildiriwin  ayırım  izertlewshiler  nol  forma  arqalı 
grammatikalıq  mániniń  ańlatılıwı  dep  esaplasa,  ekinshi  bir  izertlewshiler  nol 
formanıń  abstrakt  túsinik  ekenin,  bul  túsinikti  tildiń  grammatikalıq  sistemasına 
kirgizbew kerekligin aytadı (1,211-212). 
Grammatikalıq  nol  forma  túsinigi  til  haqqındaǵı  ilimge  eń  dáslep 
F.Fortunatov  tárepinen  kirgizildi.  Bul  túsiniktiń  tildiń  grammatikalıq  qurılısın 
túsindiriwde  zárúrli  ekenin  A.M.Peshkovskiy  tómendegi  mısal  arqalı  túsindiredi 
(biz  A.M.Peshkovskiydiń  pikirin  qaraqalpaqsha
ǵa  awdarmastan  beriwdi  maqul 
kórdik): «Predstavim sebe, chto kto-nibud videl bolshuyu tolpu lyudey i opisıvaet 
raznıe  golovnıe  uborı  etoy  tolpı.  Esli  v  etoy  tolpe  u  zametnogo  chisla  lyudey  ne 
bılo nichego na golove, chto on, perechislivshi vse sorta shlyap, shapok, kartuzov, 
cheptsov i t.d., obyazatelno pribavit, chto «bıli i prostovolosıe», tak chto lyudi bez 
vsyakogo  golovnogo  ubora  sostavyat  v  ego  rasskaze  osobuyu  gruppu  na  ravnıx 
pravax  s  drugimi  gruppami.  Podobnım  je  obrazom  besxvostost  sostavlyaet  vajnıy 
priznak semeystva chelovekopodobnıx obezyan tolko potomu, chto u vsex drugix 
obezyan est xvost. Vıxodit, takim obrazom, chto mı uznaem v slovax formu ne po 
okonchaniyu, a po tomu,   chto v nix net okonchaniya…» ( 2,46-47). 
Turmıstan  alınǵan  ápiwayı  mısal  arqalı  ilimpaz  sóz  formasınıń  áhmiyetin 
dálillep  kórsetedi.  Usını  esapqa  alıp,  arnawlı  kórsetkishi  bolmay-aq  gáptegi 
qollanılǵan sózdiń grammatikalıq máni ańlatıwın nol forma arqalı grammatikalıq 
mániniń  bildiriliwi  dep  esaplaw
ǵa boladı.  Bunı  mısallar  arqalı  kórip  óteyik:  Azat 
qaladan keldi. 
Mısalǵa keltirilgen gápte úsh sóz bolıp, olar bes morfemadan dúzilgen. 
Dáslepki  sóz  (Azat)  bir  morfemalı,  ekinshi  sóz  (qaladan)  eki  morfemalı, 
úshinshi  sóz  (keldi)  eki  morfemalı  sózler.  Dáslepki  sóz  hesh  qanday  qosımtasız 
kelip,  túbir  sózge  usap  tur.  Durıs,  qaraqalpaq  hám  basqa  da  túrkiy  tillerde  mánili 
sóz shaqaplarına kiretu
ǵın sózler hesh bir kórsetkishsiz túbir formada turıp belgili 
bir leksikalıq máni bildiredi. Sonıń nátiyjesinde ol ulıwma grammatikalıq mánige 
iye  boladı.  Sebebi  sózdiń  ulıwma  grammatikalıq  mánisi  onıń  leksikalıq  mánisi 
tiykarında payda boladı. Sol ushın sózler belgili ortaq qásiyetleri arqalı toparlarǵa 
bólinedi. Mısalı,  kók,  aq, sarı, qara  hám  t.b.  sózler  leksikalıq mánisi  ja
ǵınan bir-
birine  jaqınlıǵı  joq,  hátte  qarama-qarsı  (aq-qara).  Al  olardıń  leksikalıq  mánisi 
tiykarında  qáliplesken  ulıwmalıq  grammatikalıq  mánisinde  ortaq  belgi  bar:  ol-
zattıń belgisin bildiriwi. Bul sózler grammatikalıq jaqtan bir leksika-grammatikalıq 
topardı - kelbetlikti quraydı. 
Sóz,  joqarıda  aytıl
ǵanday,  leksikalıq  hám  grammatikalıq  mánilerdiń 
birliginen  turadı.  Túbir  sózlerde  leksikalıq  máni  bolıp,  grammatikalıq  máni 
bolmaydı degen juwmaq shıqpawı kerek. Biraq túbir sózde grammatikalıq mániniń 
bolıwı  onı  nol  formada  tur  dep  esaplawǵa  tiykar  bolmaydı.  Sebebi  túbirdiń 
formasına  tán  ayırıqsha  xızmet,  sintaksislik  qarım-qatnas  bola  bermeydi  hám  ol 
sóylew barısında payda bolatu
ǵın forma emes. Al grammatikalıq formalar sóylew 
barısında  gápte  qollanılatuǵın  sóylew  birlikleri  bolıp  esaplanadı.  Demek,  nol 

---

 
39 
formada bolıw ushın sóz gápte belgili bir xızmet atqarıp, basqa sóz benen qarım-
qatnasqa  túsiwi,  túbir  bildiretu
ǵın  ulıwma  grammatikalıq  mániden  basqa  máni 
bildiriwi  kerek.  Mısaldaǵı  Azat  sózi  nol  formadaǵı  morfema  bolıp,  ol  ataw 
sepliginde  tur.  Ol  gápte  baslawısh  xızmetin  atqarıp,  gáptegi  keldi  sózi  menen 
grammatikalıq  baylanısıp  tur.  Demek,  ol  jeke  turǵandaǵı  Azat  sózi  menen 
salıstırǵanda  grammatikalıq  ózgesheliklerge  iye.  Bunı  onıń  gápte  nol  formada 
qollanılıwı  keltirip  shıǵarǵan.  Qaladan  sózi  eki  morfemalı:  qala-dan.  Dáslepki 
morfema túbir  morfema, soń
ǵısı affiks morfema bolıp, seplik mánisin bildirip tur. 
Keldi  sózi de eki morfemalı: kel-di. Kel-túbir morfema, di – affiks morfema bolıp, 
ol  máhál  mánisin  ańlatıp  tur.  Bu
ǵan  qosımsha  keldi  sózinen  bet-san  mánisi  de 
bildiriledi.  Biraq  sózde  onday  grammatikalıq  máni  arnawlı  kórsetkishsiz  iske 
asqan. Demek, bul jerde de nol forma grammatikalıq máni bildirip tur. 
Ayırım  grammatikalıq  mániler  geyde  arnawlı  formalar,  geyde  nol  forma 
arqalı  da  bildiriledi.  Máselen,  buǵan  qaraqalpaq  tilindegi  iyelik  hám  tabıs 
sepliklerin  kórsetiw  múmkin.  Bul  sepliklerdiń  qanday  ja
ǵdayda  affiksli,  qanday 
ja
ǵdayda  affikssiz  qollanılatuǵını  arnawlı  izertlengenlikten  buǵan  toqtap 
otırmaymız  (bul  haqqında  maqala  avtorınıń  «Qaraqalpaq  tilindegi  atlıqlarda 
anıqlılıq  hám  anıqsızlıq  mániniń  ańlatılıwı»  degen  kandidatlıq  dissertaciyası 
(Nókis,1997) jazıldı. 
Nol forma túbirge sáykes kelgeni menen sóz túbiri grammatikalıq  nol forma 
bola  almaydı,  ol  tek  grammatikalıq  forma  jasawǵa  tiykar  boladı.  Grammatikalıq 
nol forma bolıw ushın ol túbir sózden ózgeshe grammatikalıq máni bildirip, belgili 
bir toparda
ǵı túrleniw sistemasınıń bir túri sanalıwı, sóylew procesinde sintaksislik 
xızmet  atqarıwı  kerek.  Sonlıqtan  grammatikalardaǵı  «atlıqtıń  dara  túri», 
«kelbetliktiń  jay  dárejesi»  degen  jeke grammatikalıq  forma  retinde berilip  júrgen 
atamalardıń  ózi  durıs  emes.  Sebebi  olar  belgili  bir  grammatikalıq  kategoriyanıń 
ózine  tán  grammatikalıq  nol  forması  bar  bir  túri  bola  almaydı.  Nol  forma 
paradigmalıq  sıpatqa  iye  grammatikalıq  túrleniw  sistemasında,  formaları  bar  sóz 
ózgertiwshilik  qásiyetke  iye  grammatikalıq  kategoriya  sheńberinde  boladı.  Nol 
formanıń  ózgesheligi  de,  basqa    grammatikalıq  formalar  menen  usaslıǵı 
paradigmalıq  sistemadaǵı  oppoziciyalar  hám  olar  arasındaǵı  birlikler  arqalı 
anıqlandı. 
Ulıwma  aytqanda,  nol  forma  grammatikalıq  máni  ańlatıwdıń  bir  túri  bolıp 
esaplanadı. Gápte hesh qanday qosımtasız yamasa kómekshi sózlerdiń járdemisiz 
basqa sóz benen qarım-qatnasqa túsetu
ǵın sózdi nol formadaǵı morfema sıpatında 
qaraw
ǵa tolıq tiykar bar. Qaraqalpaq til biliminde ayırım miynetlerde bul haqqında 
ulıwma  pikir  ushırasqanı  menen  ol  ele  arnawlı  izertlenbey  kiyatır.  Bul  basqa 
grammatikalıq kategoriyalardıń, máselen, ataw sepliginiń, san kategoriyasınıń, bet-
san  kategoriyasınıń  úshinshi  betiniń,  sonday-aq  seslerdiń  almasıwınıń  tábiyatın 
tolıq ashıp beriwge múmkinshilik bermeydi.