Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

1.  Semantikalıq  belgileri.  Qospa  sózdiń  quramındaǵı  sıńarlardıń  jeke 
mánisiniń hám grammatikalıq mánisiniń gúńgirtleniwi yamasa joyılıwı sózdiń bul 
túrinde  semantikalıq  birigiwshiliktiń  payda  bolıwına  alıp  keledi.  Qospa  sózdiń 
quramındaǵı  sıńarlardıń  hár  qaysısı  hár  túrli  leksikalıq  mánini  emes,  birikken 
halında bir pútin leksikalıq mánini bildiredi.  
Qospa  sózlerdiń  ishindegi  jeke  sózlerdiń  hárqaysısınıń  óz  aldına  jeke  mánisi 
bolmay, bári birigip bir mánini bildiredi.          
Sózdiń  semantikalıq  baylanısınıń  tábiyatın  túsiniwde  hár  qıylı  kóz-qaraslar 
bar:  1)  Qospa  sózge  tán  máni  –  idiomalıq  máni.  Demek,  erkin  sóz  dizbeginen 
qospa  sóz  óziniń  idiomalıq  qásiyeti  ja
ǵınan  ajıratıladı;  2)  Qospa  sóz  erkin  sóz 
dizbeginen bir 
ǵana uǵımdı bildiriw qásiyeti jaǵınan ajıratıladı.  
Qospa  sózdiń  kuramında
ǵı  sıńarlardıń  jeke  turǵandaǵı  mánisinen  ayrılıwı, 
ózliginen  uǵımdı  bildire  almawı  hám  pútkilley  qospa  sózdiń  idiomalıq  mánisine 
iye bolıwı yamasa iye bolmawı sıyaqlı ózgeshelikler qospa sózdiń barlıq túrlerinde 
birdey  dárejede  gezlese  bermeytu
ǵının  aytıwımız  lazım.  Sebebi,  qospa  sózdiń 
birikken, jup, tákirar dep  atalatu
ǵın túrleriniń hár qaysısınıń óziniń ózgeshelikleri 
menen belgileri bar. Mısalı, qolǵap degen birikken sózdiń sınarlarınıń hár qaysısı 
jeke  tur
ǵanda  leksikalıq  hám  semantikalıq  mánisin  saqlamay,  bir  tutas  leksikalıq 
máni bildirse, jıynap al degen qospa sózdiń quramında
ǵı aldıńǵı sıńar (jıyna) jeke 
mánisin  saqlap, soń
ǵı sınar (al) jeke mánisinen ayrılıp, olar dizbeklesken halında 
bir  putin  mánini  bildiredi.  Sonday-aq,  qospa  sózlerdiń  geybir  túrlerine  idiomalıq 
mániniń  tán  ekenligin  joqqa  shı
ǵarıwǵa  bolmaydı.  Mısalı,  sańıraw  qulaq  degen 
qospa  sózdiń  mánisi  –  idiomalıq  máni.  Solay  eken,  idiomalıq  qospa  sózlerdiń 
hámmesine birdey emes, ayırım túrlerine 
ǵana tán ekenligi kórinedi.